Arwyddion Ffyrdd Dwyieithog gan Roderic Bowen et al, 1972

Roedd yr awdur JG Ballard yn hoff iawn o ddogfennau o bob math, hyd yn oed gweithiau sydd ddim yn atyniadol iawn i’r mwyafrif o ddarllenwyr. Bathodd Ballard y term ‘llenyddiaeth anweledig’, sef genre posibl sydd yn cynnwys gweithiau fel adroddiadau, dogfennau swyddogol, trawsgrifiadau o recordiadau o’r bocs du mewn awyren, llyfrau ffôn ac ati.

Mae’r categori llenyddiaeth anweledig yn eang iawn ac yn amrywiol. Yng Nghymru mae’r genre wedi cael sawl cyfle i gynyddu yn y ddwy iaith, yn y degawd diwethaf yn enwedig.

Un hen enghraifft o Gymru yw’r adroddiad Arwyddion Ffyrdd Dwyieithog, gan y Pwyllgor dan arweinyddiaeth Roderic Bowen (cyn-AS Rhyddfrydwr) o fis Mehefin 1972. Cafodd yr adroddiad ei chyflwyno i’r Ysgrifennydd Cymru Peter Thomas (Ceidwadwyr) ym mis Awst.

Tra oedd y trafodaeth am statws yr iaith yn digwydd wythnos diwethaf o’n i’n meddwl bod e’n rhywbeth cwl i’w ystyried.

Mae’r cyfrol mewn clawr caled. Y pris gwreiddiol oedd dim ond 90c am 134 tudalen difyr.

Mae hon yn ddogfen ddwyieithog: Saesneg ar y dudalen verso a Chymraeg ar y recto. Prin iawn oedd defnydd o Gymraeg gan y wladwriaeth ar y pryd a doedd dim lot o bresenoldeb cyhoeddus o Gymraeg. Felly roedd y ddogfen yn ddyfodolaidd.

Mae’r lluniau yn yr atodiad i gyd o dde Cymru, efallai oherwydd roedden nhw eisiau enghreifftiau o’r categorïau gwahanol uchod ar yr un arwydd.

Mae hefyd dadansoddiad o arwyddion yn wledydd eraill: Gwerinlywodraeth Iwerddon, ‘Ffinland’ (yr enw yn yr adroddiad), Y Swistir a Gwlad Belg…

.. gyda sylwadau cyffredinol i grynhoi’r ymchwil o wledydd eraill:

i. Rhoir cydnabyddiaeth eang yn y gwledydd hyn i ieithoedd y lleiafrifoedd, a gwneir ymdrechion sylweddol i ddarparu ar eu cyfer.

ii. Derbynnir arwyddion ffyrdd dwyieithog fel un o nodweddion cyffredin bywyd beunyddiol, ac nid ydynt yn creu syndod nac yn tynnu sylw yn ormodol. Mae’n siwr eu bod yn golygu rhywfaint o waith gweinyddu a chostau ychwanegol, ond ar y cyfan nid ydynt yn creu anhawster na dadleuon.

… sydd hefyd yn wir yng Nghymru bellach diolch byth. Mae’r sylw nesaf yn ateb cwestiwn sydd yn dal i gael ei ofyn yn yr Alban heddiw hyd yn oed.

iii. Codwyd y cwestiwn o ddiogelwch ffyrdd mewn perthynas a’r arwyddion dwyieithog sy’n bod eisoes gyda’r bobl oedd yn gyfrifol amdanynt. Yr ymateb pennaf oedd syndod. Cydnabyddwyd nad oedd ganddynt wybodaeth fanwl ond nid oedd ganddynt yr un rheswm dros gredu fod yr arwyddion yn cael effaith andwyol ar ddiogelwch. […]

Mae rhai o bethau yn y lluniau yn wahanol ar yr arwyddion heddiw, e.e. Y Bont-faen yn lle Pont-faen yn yr enghraifft uchod.

Ond y prif wahaniaeth yw drefn yr ieithoedd.

Mewn rhai o lefydd Cymru, fel fy ardal i, penderfynodd yr awdurdod lleol i beidio dilyn yr argymhelliad ynglŷn a threfn yr ieithodd:

Y cwestiwn nesaf i’w ystyried yw a ddylid gosod y Saesneg neu’r Gymraeg gyntaf, hynny yw, gan ddilyn ein harferiad ni o ddarllen, yn uchaf os rhoir y ddwy iaith y naill uwchben y llall, neu ar y chwith os byddant ochr yn ochr. Dyma’r ffactorau y gwelwyd eu bod yn briodol. Yn gyntaf, oherwydd yr arferiad darllen hwn, mae’n debyg yr amgyffredir yn fwy cyflym y geiriau sydd yn uchaf neu ar y chwith. Bydd y mwyafrif mawr o ddefnyddwyr y ffyrdd yng Nghymru yn edrych am y geiriad Saesneg yn hytrach na’r geiriad Cymraeg wrth ddilyn arwyddion ffyrdd, a darganfu’r Labordy Ymchwil Trafnidiaeth a Ffyrdd yn eu harbrofion gydag arwyddion dwyieithog bod llai o gynnydd yn gyffredinol yn yr amser a gymerir i ddarllen os daw’r geiriad Saesneg gyntaf. Yn ail, mae nifer o’r rhai sydd o blaid cael arwyddion dwyieithog yn rhoi cryn bwysigrwydd ar osod y Gymraeg gyntaf gan mai hi yw iaith frodorol Cymru. Credwn fod i’r farn hon gysylltiadau emosiynol gor-gryf, ond rhaid cydnabod ei bodolaeth. Pan ddefnyddir dwy iaith gyda’i gilydd, a rhoi dilysrwydd cyfartal i’r ddwy, mae’n anochel i un gael ei gosod o flaen y llall, a chytunwn beth bynnag fo’r drefn na ddylid ystyried ei bod yn adlewyrchu unrhyw wahaniaeth yn eu pwysigrwydd neu eu statws. Ystyriwyd yn fanwl y cwestiwn ai’r Gymraeg neu’r Saesneg ddylai ddod gyntaf, ac yr oeddem yn rhanedig, ond y diwedd penderfynwyd gyda mwyafrif sylweddol i argymell y dylid dangos y geiriad Cymraeg yn gyntaf ar bob arwydd dwyieithog […] (fy mhwyslais)

Mae’r paragraff uchod yn awgrymu pa mor gynhwysfawr ydy’r llyfr yma. Os oes galw efallai gwnaf i sganio’r holl beth. Efallai bydd e’n cyfrannu i sgyrsiau yn wledydd eraill fel Yr Alban.

Gyda llaw dyma’r dadleuon o blaid arwyddion dwyieithog (ac yn erbyn!) yn ôl atebion i’r ymchwil.

‘Cyfiawnder naturiol’ ydy’r term sy’n cael ei defnyddio sawl gwaith o blaid Cymraeg.

Heddiw mae’r arwyddion yn rhan o’r cefndir yng Nghymru fel y dylen nhw fod, rydyn ni’n ei chymryd yn ganiataol. Ond ar ôl i mi ddarllen yr adroddiad dw i wedi bod yn eu darllen nhw mewn ffordd wahanol tra bod i’n teithio o gwmpas.

Er cafodd y pwyllgor Bowen ei dylanwad ar ein strydoedd, ymgyrchwyr iaith – Cymdeithas yr Iaith yn bennaf – wnaeth sbarduno’r arwyddion ffyrdd yn y lle cyntaf wrth gwrs dros fwy na saith mlynedd o ymgyrchu. Mae ein byd yn edrych yn wahanol oherwydd nhw – ond wastad yn addasu ei hun i ddilyn y drefn newydd heb werthfawrogi’r ymgyrchwyr arloesol.

Felly mae rhywun fel Vaughan Roderick nawr yn gallu cywiro’r cyflwynydd Wedi 7 – ar Sianel Pedwar Cymru, yn Gymraeg – i ddweud bod y BBC yn ‘nodi’ yn hytrach na ‘dathlu’ hanner can mlynedd ers Tynged yr Iaith.

Gwnawn ni orffen gyda rhywbeth gwahanol – llun gan y ffotograffydd Raymond Daniel sydd yn ddangos aelodau o Gyfeillion yr Iaith a Chymdeithas yr Iaith yn gyflwyno eu argymhelliad nhw. Tynnwyd y llun yn Aberystwyth ym mis Ebrill 1971 pan oedd y cysyniad o Gymraeg ar ein arwyddion yn freuddwyd yn unig.

Gwerin yn canu yn y de-ddwyrain

Efa Supertramp

Tiwns am heddlu yn dod a spwylio’ch hwyl, am malu’ch teledu’n racs, am gariad ac am chwyldro. Am ddim ‘fyd, ‘Celf Nid Pres’ yng ngeiriau ei hunain! Cradaf ei bod yn bwriadu gigio y Gwanwyn yma. Clywais llawer o’r traciau Efa Supertramp yma pan fe wnaeth perfformio mewn sgwat yng Nghaerdydd, gig llawn egni ag angerdd, o du Efa Supertamp a’r cynulleidfa! Er nad ydi cerddoriaeth acwstig fy hoff genre yn bersonnol… rhaid i mi gyfaddau i mi fwynhau miri llawer o ganeuon ar yr albym yma. Yr wyf yn hoff o’r modd mae’r geiriau mor eglur a mae wir ystyr i ganeuon Efa. Gyda artistiaid fel Lady Gaga yn dominyddu tomfeddi’r radio prif ffrwd a’i nonsens ra ra blah blah blah ma’n dda clywed hogan sy’n siarad mymryn o sens! Mae sain meddal yr acwstig yn cyferbynnu’n dda efo pyncdod ei llais hefyd.

Clayton Blizzard a Cosmo

Dydw i ddim yn awdurdodes o gwbwl ar gerddoriaeth acwstig ond mi wn fod yna sin o gerddoriaeth acwstig radicalaidd gwefreiddiol yn ninas Caerdydd ar ol mynd i nosweithiau Folk Against Facism yn Gwdihw. Mae’r noson yma wedi chwalu fy rhagfarnau ynglyn a cerddoriaeth gwerin ac acwstig, yn enwedig ar ol gwrando ar Clayton Blizzard a Cosmo.

Jamie Bevan, Torri’r Cerffiw

Yn y cymoedd gallwn glywed fod canu gwerin gwahanol yn ffynu hefyd. Yn 2011 fe wnaeth Jamie Bevan, cyn aelod o’r Betti Galws, ryddhau albym Torri’r Cerffiw. Caneuon ynglyn a bywyd ym Merthyr Tudful a’i brofiad o weithredu yn erbyn y Ceidwadwyr a’u toriadau wrth falu swyddfa gyda aelod arall o Gymdeithas yr Iaith. Gweithred a arweinodd iddo cael ei garcharu. Dyma casgliad o ganeuon gwerin gwerth chweil gyda digon o hwyl a sbri! Mi fydd Jamie Bevan yn gigio yn y Gwanwyn hefyd gyda Twmffat, taith Tin Dweud Twndis a Dwi’n Dweud Twmffat.

Boncyrs am Borgen

Birgitte Nyborg Christensen (Sidse Babett Knudsen)

Oes modd dweud “Hej Hej” heb swnio’n llawen? Mae’n dipyn o her ceisio yngan y ffarwel Llychlynaidd hwnnw heb swnio fel cyflwynydd teledu plant sy newydd lyncu bocs o Smarties glas.

Ceisiwch, os fedrwch chi, ychwanegu dôs o ing a phinsiad o pathos – ynghyd â llygaid llô bach – wrth ddymuno “Hwyl Fawr” bach pruddglwyfus i Borgen (Senedd) – y ddrama wleidyddol o Ddenmarc a fu’n achubiaeth i gynulleidfa sylweddol  o wylwyr BBC Four ganol Gaeaf, ac a orffenodd ei chyfres o ddeg penod nos Sadwrn dwetha’.

Ffarwel felly i Birgitte Nyborg Christensen (Sidse Babett Knudsen), y Prif Weinidog perffaith o amherffaith gyda’i hangel o ŵr a loriodd pawb gyda’i benderfyniad yn y benod ola. “Hwyl” i’r sbinfeistr Machiavelliaidd (oes na deip arall o sbinfeistr?) Kasper Juul (Johan Philip Asbæk), a’i annallu i ddelio â thrallod ei blentyndod. A “Ta-Ra” hefyd i’w gyn-gariad Katrine Fønsmark (Birgitte Hjort Sørensen), y cyflwynydd newyddion brydferth fydde wrth ei bodd yn sicrhau cystal sgŵp ag un Woodward a Bernstein-arwyr y poster All The President’s Men ar wal ei chegin.

Dyma’r gyfres a oedd yn ddigon gwych i’m darbwyllo i ddiodde “buffer-io” niwsanslyd yr iPlayer wrth i mi ddal fyny bob dydd Sul â double-bill y noson cynt (ma’n rhaid i fi sortio’r Di-Wi, asap), ac a greodd genfigen ffordd-o-fyw cwbl afresymol ynof, nes y bu bron i mi wario £250 ar lamplen “Marchysgall” Poul Henningsen, sydd i’w gweld yn goleuo bron pob golygfa.

Lamplen

Yn wir, mae’r “Marchysgall” ar yr un wish-list â’r siwmper o wlanen Ynys Faroe gan Gudrun & Gudrun sydd ar werth am bron i £300 – canpunt yn fwy ers i’r actores Sofie Gråbøl ei ddewis fel iwnifform anffurfiol ei chymeriad eiconig, Ditectif Sarah Lund yn Forbrydelsen (The Killing), y gyfres Ddaneg a ragflaenodd Borgen ar BBC Four – ac a ysbrydolwyd yn rhannol gan y gyfres dditectif Ffrangeg Enrenages (Spiral), sydd hefyd yn darlledu ar BBC Four.
Sut goblyn felly lwyddodd y cyfresi hyn fy hudo i a miloedd tebyg, ac sy di’n gadael ni’n awchu am ragor?
Ar yr arwyneb, roedd Borgen yn sebon slic a safonol gafodd ei chymharu ag un o gyfresi  drama mwyaf llwyddianus yr Unol Daleithiau, The West Wing. Ond mae na gryn dipyn mwy iddi na hynny. Mae Borgen, fel Forbrydelsen, yn un o gynyrchiadau’r cwmni darlledu gwasnaeth cyhoeddus DR sy’n gwario £20 miliwn ar ei chyllid blynyddol o £250 miliwn ar ddrama – swm cymharol fychan sy’n golygu bod rhaid dethol prosiectau’n ofalus. Y mae’r sgriptiau gaiff eu dewis yn allweddol, ac yn llywio gweledigaeth pob cyfres  yn llwyr.

Ymhelaethwyd ar hyn gan erthygl ddiddorol yn y Guardian yn ddiweddar.

The rules are straightforward. Commissioners insist on original drama dealing with issues in contemporary society: no remakes, no adaptations. The main requirement is material for the popular 8pm slot on Sundays. Writers have the final say. [Cynhyrchydd, Camilla] Hammerich said: “We give them a lot of space and time to develop their story. The vision of the writer is the centre of attention, we call it ‘one vision’ – meaning everyone works towards fulfilling this one vision, and very few executives are in a position to make final decisions. I believe this is part of the success.”

Dychmygwch y fath weledigaeth ar gyfer S4C am 8 o’r gloch ar nos Sul! Mae’n wir fod y dramau hyn gryn dipyn mwy herfeiddiol na chyfresi arferol y sianel Gymraeg – yn sicr yn achos Forbrydelsen – ac yn gofyn mwy o ganolbwyntio gan y gwyliwr- ond mae eu  llwyddiant diweddar ar sianel BBC Four (gwyliodd 629,000 o bobol y benod gynta, sef cyfran o 2.6% o’r gynulleidfa a oedd yn gwylio’r teledu rhwng 9-10 y noson honno) yn dangos fod na awch aruthrol am ddrama slic ag iddi gryn dipyn o sylwedd.

Mae hyn oll yn adleisio ffenomenon lenyddol y ddegawd ddiwethaf, sef llwyddiant ysgubol llenyddiaeth Llychlynaidd. Mae blocbysters mawrion Henning Mankell, Jo Nesbø, Stieg Larsson a’u tebyg yn tyrchu – trwy gyfrwg y genre dirgelwch, a’r arwyr Kurt Wallander, Harry Hole, Mikael Blomkvist a Lisbeth Salander – i gyfrinachau tywyll y gwladwriaethau goleuedig hyn sy’n arweinwyr byd mewn cyfoeth, ansawdd bywyd a gwerthoedd rhyddfrydol ac egalitaraidd, gan fynnu atgyfodi hanes amwys y gwledydd hyn adeg – ac yn dilyn – yr Ail Ryfel Byd.

Does ond angen dychwelyd rhai misoedd at drychineb ynys Utøya yn Norwy ar Orffenaf 22 i brofi nad paranoia creadigol fu’n gyfrifol am drioleg byd-enwog Stieg Larsson a gychwynwyd gyda Män Som Hattar Kvinnor (The Girl With The Dragon Tattoo)- cyfres a ysbrydolodd gyfres o ffilmiau yn Sweden, ac adweithiad Americanaidd hynod lwyddianus gan David Fincher yn ddiweddar – ond gyrfa gyfan, tan ei farwolaeth disymwth yn 2004, fel newyddiadurwr ymgyrchol fu’n ymchwilio’n ddi-flino i’r grymoedd tywyll hyn.

Fel nifer yn Norwy, gadawodd y gyflafan honno argraff enfawr ar Jo Nesbø – yr ymchwilydd economaidd a chanwr pync a drodd yn lenor llwyddianus ar ôl dechrau sgwennu am hanes y ditectif alcoholig Harry Hole – ac mae e wedi dweud y caiff y drychineb effaith bendant ar ei sgwennu ef a’i gyd-lenorion yn Norwyam flynyddoedd i ddod.

Y newyddion da i filiynau o’i ddarllenwyr ffyddlon yw fod Nesbø yn benderfynol o barhau gyda chyfres Harry Hole – am gyfnod ta beth, o gofio natur hunan-ddinistriol ei arwr anfarwol. Yn anlwcus i mi, gorffennais The Leopard – y nofel ddiweddara yn ei gyfres ardderchog – er mwyn llenwi’r gwacter yn dilyn diweddglo cyfres ysgubol Forbrydelsen II, gyda’r Harry Hole benwyaidd, Sarah Lund (Sofie Gråbøl) yn y brif ran.

Diolch byth felly am Borgen, am sefyll yn y bwlch – a dychweliad annisgwyl partner Lund, Ulrik Strange, fel Philip Christensen – gwr Birgitte!

Ond be nesa?

I chi, fel fi, sydd yn ysu am ragor, mae 2012 yn gaddo llond trøll o sagas Sgandinafaidd i’n cadw ni fynd ymhell tan y flwyddyn nesa, gan ddechre ymhen rhai wythnosau ar ITV3 gyda drama arall gan DR – Den Som Dræber (Those Who Kill); drama dditectif sy’n archwilio seicoleg llofruddion lluosog yn null Wire In The Blood, gyda phartneriaeth ganolog rhwng Inspector Katrina Ries Jensen (Laura Bach) a Magnus Bisgaard (Lars Mikkelsen – a chwaraeodd yr hottie gwleidyddol, Troels Hartmann yn Forbrydelsen).

Yn dilyn hynny yn y Gwanwyn, bydd BBC Four yn darlledu cyfres a enillodd ganmoliaeth aruthrol yn ei mam-wledydd yn ddiweddar, sef Bron/Broen (Y Bont), cyd-gynhyrchiad rhwng DR â’r cwmni cyfatebol yn Sweden SVT sy’n cychwyn â darganfyddiad erchyll ar bont Orseund sy’n uno’r ddwy wlad – a’r cyntaf o gynllun cyd-gynhyrchu hir-dymor.
Sebastian Bergman, mae’n debyg, fydd y ddrama nesa o Sweden i ddarlledu ar BBC Four, cyn carlamu mlaen at Forbrydelsen III a Borgen II cyn Nadolig 2012.

Methu diodde’r boen o aros tan hynny? Beth am estyn am gatalog diweddara Skandium, penodwch gelficyn eich breuddwydion, a pharatewch Smorgasbord llawn Smørrebrød a Kanelsnegle . Estynwch wahoddiad i griw da o ffrindiau am noson o Hygge – “cwtch” cymdeithasol dros bryd da o fwyd.

A da chi, cofiwch gynnig llwnc destun a “Tak” i’r cyfeillion absennol – y cymeriadau cofiadwy hynny sy’ dros fisoedd llwm y Gaea yn gwmni gwych i ni oll.

Cyfres gyntaf Borgen ar BBC iPlayer

Supercuts: dadansoddi cliché Hollywood a mwy trwy fideo

Fy obsesiwn newydd yw Supercuts, fideos doniol sydd yn casglu clipiau ar thema. Maen nhw wedi bodoli am flynyddoedd yn ôl y sôn ond nawr mae rhywun o’r UDA o’r enw Andy Baio wedi casglu pob un o YouTube a Vimeo.

Bydd yr enghreifftiau isod yn egluro’r apêl.

Dyma casgliad o ffilmiau lle mae cymeriad yn dweud ‘You just don’t get it, do you?’.

Dw i’n caru’r casgliad yma o sinau gyda drych mewn ffilmiau arswyd.

Mae’r diweddar Steve Jobs yn dweud ‘Boom’ mewn cyflwyniad sawl gwaith. Joio.

Mae cyfanswm o 295 fideo Supercut ar y wefan supercut.org hyd yn hyn gan gynnwys ffilm, gemau, teledu a bywyd go iawn.

Gweler hefyd: Kevin Kelly, sefydliwr cylchgrawn Wired, yn trafod Supercuts.