diwylliannau | celf | cerddoriaeth | ffilm | gwleidyddiaeth | treigladau ansafonol | hollol annibynnol ers 2009
Dw i’n siŵr eich bod chi’n ymwybodol o gigs Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn Llanelli eleni: cyfle prin i adael y swigen Eisteddfodol i weld canol dref Llanelli, cyfrannu at ymgyrchoedd iaith a’r economi lleol – a gwrando ar fandiau penigamp.
Hefyd, hefyd, mae Pobol Y Twll yn edrych ymlaen at droelli tiwns ar finyl cyn, rhwng ac ar ôl y bandiau yn y Thomas Arms ar nos Fercher 7fed, nos Iau 8fed a nos Wener 9fed.
Mae rhagor o wybodaeth ar wefan Cymdeithas a’r gigs ar Facebook.
Albwm annisgwyl sydd newydd gael ei rhyddhau ydy I’r Gwyll, trac sain answyddogol ar gyfer y gyfres teledu Y Gwyll.
Recordiau yn dweud:
Trac sain ddychmygol o gerddoriaeth atmosfferig/llofruddiog wedi ei ddylanwadu ag ysbrydoli gan y gyfres deledu wefreiddiol a ddarlledwyd yn ddiweddar ar S4C a’r BBC yw I’r Gwyll….
Y bren tu ôl i’r prosiect ydy Geraint Ffrancon, cyfansoddwr a chynhyrchydd electronig, sydd hefyd wedi dwyn yr enwau Stabmaster Vinyl a Blodyn Tatws dros y blynyddoedd.
Ewch i Bandcamp am ragor o fanylion a’r albwm mewn ffurf digidol
Yng nghanol paratoadau byrlymus gig Nadolig Mafon yng Nghrymych wythnos diwethaf, daeth i mi ennyd prin o glirder meddwl: nostalgia sydd ar fai. Mae’n hen jôc yn y Gymru freintiedig Gymraeg mai gair Cymraeg yw hiraeth, yn unigryw i’n hiaith a’n diwylliant; ni cheir gair sy’n cyfateb iddo yn y Saesneg dlawd. Ond hiraeth yw ein brwydr fwyaf. Pam arall y mae digwyddiadau fel Tryweryn yn dal i fod mor ganolog i’r ffordd y mae nifer fawr o genedlaetholwyr yn diffinio eu Cymreictod? Bu storm enfawr (ar Twitter, beth bynnag) y llynedd wedi i Iolo o Y Ffug bostio ‘Anghofiwch Tryweryn’ o gyfrif y band. Heb ystyried tarddiad y llinell cafwyd unigolion o bob oed yn rhegi a bloeddio mai amharch llwyr oedd y datganiad. Ai’r rhamant ynghlwm a’r symudiad yn y 60au sydd ar fai? Ai ni’r Cymry sydd wedi bod o dan orthwm ac wedi brwydro mor hir hyd nes ein bod ond yn gallu cymryd ysbrydoliaeth o’r trychinebau diwylliannol? Wedi’r cyfan, anaml iawn y sonir am lwyddiannau’r symudiad iaith Gymraeg ond am brotest symbolaidd Pont Trefechan (a doniol oedd gweld dicter nifer o Gymry nad oedd cynhyrchiad y Theatr Gen o’r digwyddiad yn ddigon nostalgic iddyn nhw). Efallai mai angen cyffredinol sydd ar Gymry i fod yn hyderus yn ein diwylliant yn lle defnyddio grym diwylliannau arall fel esgus dros fethu. Ond dadl arall yw honno. Yr eiliad o glirder meddwl i mi oedd mai nostalgia sy’n gyrru sîn roc Cymru ers y 60au a’r 70au chwyldroadol hynny. Mae bron pob symudiad ers hynny wedi bod yn ymgais i ail-fyw cyfnod Edward H a Neuadd Blaendyffryn.
Meddwl oeddwn i ar y pryd am yr oedolion ifanc nad oedd yn y gig; pobl tua’r un oed a mi, rhai ychydig yn hŷn; a nifer o rheini ddim yn dod gan nad oedd bandiau yr oedden nhw’n eu hadnabod ers eu dyddiau ysgol (llynedd, Mattoidz oedd yn chwarae). Dwi’n hoff iawn o Mattoidz, ond sîn gerddoriaeth, a diwylliant yn gyffredinol yw’r hyn sy’n digwydd yn awr, ar yr eiliad hon. Y pedwar band ifanc yn chwarae i 400 o bobl y noson honno oedd y sîn a nhw oedd y diwylliant. Nhw sy’n byw’r Gymru fodern; yn palu trwyddi, yn siarad amdani, yn ei llusgo ymlaen gyda nhw. Ond nid yma y mae pobl eisiau. Mae llawer o Gymry eisiau i’w diwylliant Cymreig nhw aros lle y mae, fel novelty bach hyfryd iddyn nhw ei fwynhau pan mae nhw adref o Gaerdydd dros y Nadolig. Dwi’n cofio sefyll ar ymylon protest Cymdeithas yr Iaith ar Bont Trefechan ym mis Chwefror yn gwrando ar rhywun (ymddiheiriadau, gwn i ddim bwy) yn datgan mae eisiau i’w hardal HI aros yn Gymraeg oedd hi. Dyna pam oedd hi yn y brotest. Eisiau cadw ei hardal fach hi yr union fel yr oedd pan adawodd hi am y coleg. Pa ots am bawb arall. A dyma yw problem y sîn mewn nifer o lefydd, yn enwedig mewn ardaloedd mwy gwledig, lle mae nifer yn dianc i ffwrdd beth bynnag. Mae’n braf cael mynd yn ôl yno i fwynhau’r ‘diwylliant traddodiadol’ ond dydyn nhw methu aros i fynd nôl i’w dinasoedd mawr am ychydig o ddiwylliant go iawn.
Dyma pam yr oedd 5000 (3000-8000 yn dibynnu ar y ffynhonnell) yn gwylio Edward H Dafis yn yr Eisteddfod fis Awst. Wrth gwrs, mae gan bawb hawl i edmygu eu caneuon, ond peidiwch ag esgus fod eu cerddoriaeth yn berthnasol yn awr na’u bod nhw erioed wedi bod yn offerynwyr na chyfansoddwyr arbennig o safonol. Yna oherwydd yr hiraeth oedd nifer fawr; a’r peth trist yw bod nifer o’r rhai hyn wedi pasio’r hiraeth ymlaen i’w plant. Dyna lle ‘roedd bandiau ag artistiaid ym Maes B yn chwarae i gynulleidfa o wyth o bobl, a’n pobl ifanc – achubwyr yr iaith – yn gwylio hen ddyn yn canu o gopi. Petai’r digwyddiad yn un ynysig mewn sîn fywiog, hunan-gynhaoliol, buasai’n ddigwyddiad positif, ond mae gweld cynifer o bobl ifanc, a thrwch diwylliant iaith Gymraeg Cymru yn pentyru i ail-fyw gorffennol na fu, yn dorcalonnus. Pa ots os yw gigiau y dyddiau yma’n debyg i gigiau’r 70au? Dyw technoleg ddim yr un peth, dyw ein cyfryngau ddim yr un peth, a dyw pobl ifanc yn sicr ddim yr un peth. Mae’n hen bryd i’r hen ffordd Gymreig o weld ein diwylliant i newid.
Ar ben arall y sbectrwm mae bandiau ifanc, di-brofiad sy’n ysu i gael eu caneuon wedi eu clywed. Roedd yn ddiddorol i mi ddechrau sgwrsio gydag ambell i fand dros Twitter yn ddiweddar am effaith y cyfryngau ar y sîn Gymraeg, a darganfod bod nifer ohonynt yn cwyno am nad oeddent yn cael sylw ar Radio Cymru. Eto, mae ein diwylliant Cymraeg wedi mynnu mai Radio Cymru YW diwylliant; mai yma yn unig y mae’r pethau da yn digwydd; yma yn unig y cewch glod sydd werth unrhywbeth; yma y mae pob band gwerth ei halen yn cyrraedd. Rôl gorsaf radio mewn diwylliant bychan yw i ddarlunio diwylliant i gynulleidfa ehagach. Nid eu rol nhw yw i greu a hyrwyddo’r gerddoriaeth, ond yn hytrach, i ddefnyddio digwyddiadau fel dechreubwynt i’w gwaith. Gellir dadlau a ydynt yn gwneud hyn yn effeithiol ai peidio, ond cefais fraw clywed y bandiau ifanc yma’n cwyno nad oeddent ar y radio. Yn amlwg, mae angen dechreubwynt, ac mae gigiau’n cael eu cynnal dros Gymru (yn achlysurol), ond os mai llafur cariad yw eu cerddoriaeth, dylai chwarae i gynulleidfa ddim bod yn broblem. O safbwynt trefnydd gigiau, dwi’n teimlo mai arna i y mae’r cyfrifoldeb i gynnwys bandiau ifanc, addawol ar y line-up yn hytrach na swyddogaeth gorsaf radio. Yr hyn sy’n ofid ydy nad ydy Radio Cymru na rhai o gyfryngau arall amlwg Cymru wastad yn gwrando ar yr hyn sydd yn digwydd ar y gwaelod. Yn amlwg, y gigiau sy’n dod yn gyntaf ac airplay wedi hynny gyda nifer o gamau yn y canol, ac ar adegau, mae’n rhaid i fandiau ac artistiaid aberthu rhywfaint i gael y gigiau cynnar ac i roi eu sŵn eu hunain allan i’w glywed. Mae’n help os oes gyda nhw sŵn unigryw y mae pobl yn awchu i’w glywed. Rôl Radio Cymru, cwmnïau teledu a’r wasg yw i gofnodi’r digwyddiadau diwylliannol yma. I gynulleidfa ehangach, mae’n weithred holl-bwysig ond yn cael ei anghofio’n rhy aml.
Ta waeth, y noson honno roedd pedwar band go ifanc yn chwarae mewn pentref go fach mewn sir go amherthnasol i neuadd llawn o bobl ifanc nad sy’n rhan o’r brif ffrwd Gymreig gan amlaf. Yma mae diwylliant. Yma mae’r Gymru fodern. Anghofiwch Dryweryn, anghofiwch Edward H, Ni Yw yr Haul.
“Beth yn union yw’r 10 Mewn Bws ‘ma” medd chi.
Trefnwyd 10 Mewn Bws gan y Mudiad Trac, sef mudiad datblygu gwerin Cymru.
Nod 10 Mewn Bws ydy i roi naws cyfoes, unigryw a chreadigol i draddodiad gwerinol Cymru.
Yn ôl Trac, dyma oedd y briff cafodd y cantorion.
Gofynnwyd iddynt gysylltu â’u gwreiddiau cerddorol ac ail dadansoddi cerddoriaeth draddodiadol Cymru mewn ffordd sy’n berthnasol iddyn nhw, ac i gynulleidfaoedd cyfoes”
Angharad Jenkins, Swyddog Prosiect Trac.
Dewiswyd yr artistiaid drwy geisiadau agored, mae cefndiroedd cerddorol ‘y 10’ yn amrywiol iawn, roc, pop, indi i glasurol, gwerin ac electronic. Rhowch y synau yma i gyd mewn i un albwm ac mi gewch gampwaith o waith gwerin unigryw.
Gwilym Bowen Rhys
Y llais a glywch ar ddechrau’r albwm yw llais bachgen ifanc Gwilym Bowen Rhys o Fethel, Caernarfon. Aelod o fand poblogaidd iawn yng Nghymru y Bandana sy’n canu pop/roc. Mae o hefyd yn aelod o’r band gwerin amgen, Plu, gyda’i ddwy chwaer.
Francesca Simmons
Cymeriad yw Francesca Simmons, a pham dydy hi ddim yn teithio o gwmpas Ewrop efo’r syrcas, mae hi’n chwarae’r feiolin. Mae hi’n chwarae wraig feiolin brofiadol iawn, ac astudiodd hyfforddiant Clasurol ym Mhrifysgol Manceinion ac yng ngholeg Cerdd Trinity Llundain.
Gwen Mairi York
Telynores yw Gwen Mairi. Cafodd ei magu mewn cartref Cymraeg ei iaith yn yr Alban, Academi Gerdd a Drama Frenhinol yr Alban. Maen gerddor proffesiynol ac yn aelod o gerddorfeydd a grwpiau siambr, yn ogystal ag dysgu disgyblion mewn Ysgol Gaeleg yng Nglasgow ac yn Adran Iau Conservatoire Brenhinol yr Alban. Clywir naws Albanaidd a Chymreig yng ngwaith Gwen, ac os gwrandawch yn astud ar yr albwm mae modd clywed y dylanwad Albanaidd, yn enwedig yn y gân Blodyn Aberdyfi a Epynt, Alawon fy Ngwlad, Caradog.
Craig Chapman
Boi o Aberdâr yw Craig, ac yn hoff o gerddoriaeth organig, ddigidol a chymysgu gwahanol arddulliau o gerddoriaeth. Rhai sydd yn ei ysbrydoli yw LCD Soundsystem, SFA a Hot Chip. Mae Craig tŷ cefn i lwyddiant Replaced by Robots, John Mouse. A dyfalwch be’ astudiodd yn y Coleg? Cerddoriaeth Bop? Rhyfedd ynte?! Graddiodd yng ngherddoriaeth pop ym Mhrifysgol Salford. Credaf fod Craig wedi dylanwadu ar y gân Calennig ar yr albwm.
Mari Morgan
Merch o Bontiets yn wreiddiol yng Nghwm Gwendraeth, sydd bellach yn byw yng Nghaernarfon. Mae hi’n chwarae’r ffidil, ac astudiodd y feiolin glasurol ym Mhrifysgol Bangor. Yn ei amser sbâr mae’n diddori yn gwrando ar gerddoriaeth gwerin ac yn chwarae gyda’r band Them Lovely Boys.
Ellen Jordan
Yn byw yng Nghaer Efrog, ond yn enedigol o Langammarch, Powys. Tybed pa offeryn mae Ellen yn ei chwarae? Y sielo. Mae hi’n greadigol ymhob ffordd, mae hi’n gyfansoddwraig, dylunydd sain ac yn berfformwraig, opera, celfyddydau gweledol a chynyrchiadau dawns gyfoes. Yn ei chyfansoddiadau maen aml yn arbrofi gydag alawon gwerin.
Huw Evans
Mae Huw Evans yn ganwr gwerin, yn chwarae’r ffliwt ac yn gyfansoddwr o ochra Castell-nedd. Astudiodd canu, y ffliwt a’r feiola yng Ngholeg Cerdd Trinity Llundain.
Mae wedi perfformio mewn nifer o leoliadau adnabyddus gan gynnwys, Royal Festival Hall, St Martins In The Fields yn Llundain ac yn Neuadd Symffoni, Birmingham.
Ceir naws o’i gefndir cerddoriaeth glasurol yn yr albwm, ac rwy’n dyfalu mae ef sy’n canu’r gân Blodyn Aberdyfi. Os rwy’n iawn, mae ganddo fo lais hyfryd!
Catrin O’Neill
Catrin yw’r athrylith canu gwerin Cymru, gall rhoi ei bys at unrhyw fath o alaw gwerin, ac yn canu yn ei mamiaith, Gwyddelig. Angerddol dros ganu gwerin, maen un da am ddenu cynulleidfaoedd newydd at ganu gwerin.
Leon Ruscitto
Reit ma’ gynnon ni gerddorfa o dalent uchod, ond mae ‘na un offeryn neu arbenigwr offeryn penodol a hanfodol arall i’w gyflwyno, sef Leon ar y drymiau sy’n byw yn Abertawe.
Mae ef ‘up there’ fel petai efo’r pobl fawr ma’, ac wedi chwarae mewn nifer o leoliadau adnabyddus gyda rhai o artistiaid mwyaf blaenllaw, megis Alexandra Burke a Steps.
Pethau Leon, ydy cyfuno soul, indi a roc, mae o hefyd yn chwarae i fand llwyddiannus o’r enw The Provocateurs, a chwaraeodd yng ngherddorfa Jazz cenedlaethol Ieuenctid Cymru.
Lleuwen Steffan
Cantores o Ddyffryn Ogwen, sydd hefyd yn rhannol fyw yn Llydaw. Rwy’n dyfalu bod ganddi hi rywbeth i wneud a’r gân Caradog, gan na dyna yw henw ei mab.
Enillodd albwm diweddaraf Lleuwen wobr Cerddoriaeth Cymru, enw’r albwm oedd Tan, ac os nad ydych wedi ei chlywed, gwrandewch arni hi dach chi, maen dda iawn, iawn! Mae hefyd yn canu ambell i gân yn Llydaweg, mae’r rheiny yn werth ei chlywed hefyd, yn enwedig Ar Goloù Bev a enillodd wobr Liet Rhyngwladol yn Gijon.
Yn gyntaf hoffwn ddatgan faint oni wedi mwynhau ceisio dyfalu pwy oedd tu ôl i greu’r synau, llais a sŵn y caneuon.
Er dwi’n siŵr os fyswn ni wedi holi’r artistiaid a gofyn i Drac y buasent nhw wedi rhoi gwybod i mi, ond dewisais ddyfalu drwy ddarllen am yr artistiaid bob yn un.
Gwrandewais ar yr albwm yn gyntaf, cyn darllen am yr artistiaid a oedd yn brofiad gwahanol i’r eilwaith wedi i mi ddarllen am y 10. Mwynheais yn arw gwrando ar yr albwm, a gwrando ar ddylanwad y 10 ar ei gilydd wrth greu synau gwerinol traddodiadol a naws cyfoes.
Credaf fod dewis Gwilym Bowen i ganu’r gân Bachgen Ifanc Ydwyf ar ddechrau’r albwm yn hynod grefftus. O bosib yn gyd digwyddiad, ond crefftus oedd dewis bachgen yn ei ugeiniau cynnar, sy’n chwarae mewn band roc a phop, sy’n profi’r geiriau’r gân Bachgen Ifanc Ydwyf wrth iddo fyw ei fywyd byrlymus a chyffrous yn y coleg, fel aelod o fand sy’n teithio o amgylch Cymru yn mercheta (posib ddim, ond siŵr o fod). Fy mhwynt yma ydy, trwy ddewis Gwilym Bowen i ganu’r gân werin draddodiadol hon, maen nhw wedi llwyddo i’w foderneiddio a’i wneud yn gyfoes heb fawr o ymdrech, gan fod y geiriau (er bod bywyd bechgyn ifanc wedi newid yn aruthrol ers i’r gân cael ei gyfansoddi tro cyntaf) dal yn berthnasol. Hoffais y naws offerynnol a sŵn Ffrengig yn y gân hefyd, a oedd yn creu bwrlwm a direidi gwerinol.
Wrth barhau i chwarae’r albwm, roedd y dyfalu’n anoddach. Yn yr ail gân Alawon Huw, daw i’r amlwg fod pawb yn cael cyfle i greu un twmpath mawr o gerddoriaeth, oedd yn fy atgoffa o fod yng nghanol ceilidh mewn tafarn yng Nghaeredin. Ond ceir cyferbyniad wrth i’r drydedd gân Epynt ddechrau, gyda llais Catrin O’Neill (dyfalu) yn ein hebrwng yn ôl i oes y Celtiaid, a gyda phawb arall yn ymuno yng nghanol y gân gyda’i lleisiau prydferth, ac wedyn clywir yr offerynnau yn cicio mewn, y ffliwt, y drwm i greu awyrgylch ddramatig iawn.
Yng nghanol yr albwm, clywir talentau’r delynores Gwen Mairi a llais hyfryd (eto rwy’n dyfalu) Huw Evans, yn y gân Blodyn Aberdyfi. Clywir sŵn y feiolin yn toddi a chydweithio yn dda gyda’r delyn. Mae’r gân hon yn dangos beth sy’n bosib, wrth ddod â chantorion a cherddorion o gefndiroedd cerddorol gwahanol ynghyd.
Rwy’n hoff iawn o’r trac nesaf ar yr albwm, Calennig. Cân werinol a naws cyfoes iawn yw hon, clywir llais Gwilym fel bardd o’r canol oesoedd yn rapio’r geiriau i sŵn gitâr a drymiau Leon Ruscitto. Ceir sŵn ffidil yn cicio mewn bob yn hyn a hyn, ffliwt a sielo gan greu’r rhamant ar sŵn dramatig byrlymus sydd ynghlwm a’r traddodiad gwerinol Cymreig.
Gan barhau i chwarae’r em o ddyfalu, credaf mai’r gân anoddaf i’w ddehongli oedd Alawon fy Ngwlad. Dyfalaf mai Mari Morgan sy’n canu, ond fod gan Craig Chapman ddylanwad go gryf ar y trac, oherwydd clywir synau unigryw iawn. Dechreuai’r gân gyda sŵn gitâr eithaf spooky, ond mae’r sŵn yn tyfu i greu synau y buasech yn ei glywed mewn ffilm arswyd neu yn y gofod, am ryw reswm mae’r sŵn yn fy atgoffa o Midsomer Murders neu Jonathan Creek.
Mae’r albwm yn cloi gyda dylanwad Lleuwen Steffan, gyda’r caneuon Caradog (sef enw mab Lleuwen). Ceir’r holl dalentau yn dod ynghyd gyda’r lleisiau a cerddoriaeth yn creu sŵn gwerinol o safon, yn y gân Patagonia a Caradog.
Gorffennir y albwm gyda Y Gaseg Ddu, efo’r holl aelodau yn canu mewn un côr alaw werin.
Fy marn, gwych! Rwyf wedi mwynhau gwrando ar yr albwm yn fawr iawn, ac i fod yn hollol onest ni fuaswn yn dewis gwrando ar gerddoriaeth gwerin fel arfer, ond bwriad Trac oedd dod â cherddorion gwerin, roc a phop a mwy ynghyd i greu albwm cyfoes o gerddoriaeth gwerin draddodiadol, ac maen nhw’n sicr wedi llwyddo, da iawn Trac a da iawn 10 Mewn Bws.
