Os ydych chi’n mynd i’r Steddfod Genedlaethol yn Llanelli eleni, ewch i’r arddangosfa Cloriau sydd ar agor o heddiw ymlaen.
Gofynodd y curadur Rhys Aneurin i mi ddewis fy hoff glawr record Cymraeg er mwyn cyfrannu at yr arddangosfa. Gallwn i wedi dewis sawl clawr ond dw i wedi bod yn gwrando ar albwm-mini Pop Negatif Wastad lot yn ddiweddar ac mae’n teimlo yn amserol ac yn briodol rhywsut.
“Mae perchennog yr oriel yn dyn hapus iawn…”
Dyma’r darn o destun a sgwennais i ar gyfer yr arddangosfa.
Pop Negatif Wastad – Pop Negatif Wastad
(Recordiau Central Slate)
Bydd gwylwyr Fideo 9 yn nabod fy newis, albwm mini gan Pop Negatif Wastad sydd yn gyfuniad o gerddoriaeth ‘diwydiannol’ dywyll a house. Yr unig ffyrdd i glywed yr albwm bellach ydy’r finyl 12″, YouTube a blogiau MP3. Gareth Potter ac Esyllt Anwyl Lord oedd y cerddorion a Gorwel Owen y cynhyrchydd.
Dathliad o bosibiliadau pop a chelf yw’r record hon – trwy’r geiriau, y gerddoriaeth a’r dyluniad. Mae elfen o ddirgel i’r clawr dwyochrog gan Lord: ffotograffiaeth o ddynes ifanc yn edrych at record tra bod hen ddyn yn gwneud swigod. Mae’n edrych fel ffansin, prosiect DIY.
Ar y pryd roedd Margaret Thatcher mewn grym ac roedd artistiaid fel Pop Negatif Wastad yn swnio ac yn edrych yn heriol. Dw i’n credu bod arloesedd cerddorol a chelfyddydol yn cyfleu pwynt gwleidyddol. Os ydy artistiaid yn mynd yn ôl yn rhy bell maent yn dweud wrth bobl ifanc bod yr amseroedd gorau wedi mynd. Mae eisiau dangos bod cerddoriaeth newydd, celf newydd, Cymru newydd a byd newydd yn bosibl. Y peth sydd angen ei ailddarganfod ydy’r agwedd flaengar yna.
Felly dw i’n tueddu osgoi pethau hynafol o’r 60au pan dw i’n troelli. Dw i’n chwarae Dau Cefn, Casi Wyn, Gwenno ac ati – a Pop Negatif Wastad. Mewn digwyddiad yng Nghaerdydd yn ddiweddar daeth rhywun adnabyddus o’r Sefydliad Cymraeg i mi er mwyn cwyno am fy mod i’n chwarae ‘Iawn’, fy hoff drac yma. Er bod y record yn 25 mlynedd oed, roedd hi’n rhy electronig a rhy ddyfodolaidd iddo fe.
Fe fydd yr arddangosfa Cloriau wedi ei leoli ar y maes eleni mewn pedair uned wrth ymyl Caffi Maes B gan gynnwys detholiadau ac ysgrifau gan Dyl Mei, Rhys Mwyn, Gwyn Eiddior, Emyr Ankst, Hefin Jos, Gareth Potter, Dafydd Iwan, Teleri Glyn Jones, Dewi Prysor, Owain Sgiv, Branwen Sbrings, Gorwel Owen, Richard Jones Fflach, Llwyd Owen, Lisa Jarman ac eraill.
Peidiwch â beirniadu llyfr yn ôl ei glawr, meddai rhai, ac mae’r cyngor yma yn bwysig iawn yn y Gymraeg oherwydd nifer y llyfrau gwych o dan gloriau gwael.
Does dim digon o drafodaeth am safon dylunio ar gyfer pethau Cymraeg yn gyffredinol, maes sydd mor hanfodol yn yr oes weledol hon.
Ar y naill law, mae pwyslais ar y gweledol yn ein sefydliadau, cyrff cyhoeddus a chyfryngau. Gellid siarad am y llinellau miniog, baneri pop-yp, ffeiliau PDF dwyieithog di-fai a defnydd didramgwydd a saff o Arial a Helvetica. Ond yn ogystal dylen ni ystyried y slicrwydd, Apple iPads ym mhob man, gwaith camera sy’n tynnu sylw at ei hun, ac ati. Mae ymdrech benodol i osgoi unrhyw awgrym o iaith leiafrifol, sydd yn dueddol o wneud i bethau ymddangos fel arall, fel paentio gormod o golur ar glaf.
Ar y llall, mae prinder o sylw i faterion gweledol o gwbl. Dw i wedi bod yn pendroni am y diffyg dylunio o safon ar gloriau llyfrau ac e-lyfrau. Efallai bod cyhoeddwyr yn ceisio cyfleu pa mor bwysig ydy’r testun ar draul delweddau, gwrth-ddyluniad o ryw fath?
Bwriad yr erthygl yma ydy herio’r diwydiant cyhoeddi i feddwl mwy am ddylunio gyda phwyslais penodol ar bethau cyfoes. Byddaf i’n canolbwyntio ar lyfrau Cymraeg er bod sawl achos o gloriau gwael ar lyfrau Saesneg o Gymru hefyd wrth gwrs. Yr unig cymhwyster sydd gyda fi, fel darllenwr cyffredin yn hytrach nag arbenigwr dylunio, ydy par o lygaid.
Dyma nofel poblogaidd sydd wedi gael tri chlawr gwahanol – O! Tyn y Gorchudd gan Angharad Price.
Gellid dweud taw’r gwaith rhyddiaith yma oedd y gorau yn 2003. Yn syml, dim ond y fersiwn uniaith Saesneg trwy MacLehose Press sydd yn edrych fel llyfr sy’n ennill gwobrau ac sy’n cystadlu yn y farchnad llyfrau yn erbyn y gorau. Hynny yw, nid celfyddyd pur ydy dylunio – mae’n rhaid i ddyluniad clawr cyflawni amcanion masnachol yn ogystal â rhai celfyddydol, beth bynnag oedd y rhai celfyddydol yn y banana glas blewog o’r fersiwn cyntaf.
O ran dyluniad mae Gomer wedi gwella lot yn ddiweddar i fod yn deg. Un o’i llwyddiannau oedd Canllaw Bach: Caerdydd (2012) gan Lowri Haf Cooke gyda dyluniad a lluniau trawiadol trwy gydol y llyfr gan gwmni Departures.
Dw i wedi pori’r catalog ac un enghraifft arall ymhlith nifer yn 2013 oedd yr un isod. Dydy llyfrau chwaraeon ddim yn gwthio ffiniau dylunio. Dyma pam mae’r clawr neis yma yn syndod, er bod e’n hollol lythrennol i’r teitl.
Mae’r teitl a dyluniad yn ein hatgoffa ni o gysyniad pwysig mewn Cymreictod: y daith anhygoel O Rywle i Rywle. Gweler hefyd: O Bowys i Batagonia, O Gwmgiedd i Bogota, O Afallon i Shangri La, O Lanrug i’r Gofod. Iawn, roedd yr un olaf yn ffug ond rydych chi’n deall y pwynt: yn gyffredinol O X i Y, lle’r X ydy pentref neu rywle gwledig a’r Y ydy rhywle egsotig annisgwyl. Treuliodd Gareth Blainey ei saith mlynedd cyntaf yn Wembley, chi’weld. Hefyd wrth gwrs mae’r testun yn edrych fel bwrdd sgôr.
Un arall ar Gomer yn 2013 oedd Ody’r Teid Yn Mynd Mas?. Dylai fe fod yn hollol generig ond mae cyfuniad hudol o ffont, tocio a llunwedd.
O ran hunangofiannau, mae’n braf gweld bod cwmni Cardi yn fodlon gwario ar ddyluniad da. Wel, un ohonynt. Heb os nac oni bai, Y Lolfa yw’r cyhoeddwyr mwyaf cynhyrchiol o fywgraffiadau a hunangofiannau yn Gymraeg. Gydag ychydig mwy o ymdrech, gallen nhw gwerthu llyfrau i mwy o bobl, tu hwnt i’r rai sydd yn nabod yr awdur neu wrthrych eisoes.
Comisynu mewnol ydy’r gwendid yma. Mae Robat Gruffudd yn arloeswr cyhoeddi sydd wedi llwyddo mewn sawl ffordd yn y maes ond dyw dylunio ddim yn un ohonynt. Ond ble mae diffyg yn yr ansawdd mae cynhyrchedd. Ar ddisg caled Robat G mae templed sydd yn edrych fel:
Yn sicr, gall llyfr sydd ddim hyd yn oed yn fywgraffiad go iawn edrych fel un pan mae’n dod mas o beiriant sosej dylunio Y Lolfa. Maent yn cynnwys campwaith fel Bydoedd (2010) gan Ned Thomas yn ogystal â Pygiana ac Obsesiynau Eraill (2013) gan Mihangel Morgan. Yn yr achos Bydoedd mae’r diffyg uchelgais yn achosi cyfaddawd ar ansawdd y cynnyrch yn anffodus. Mae Pygiana yn derbyniol ac mae’r anifail yn y cefndir yn sgorio pwyntiau ond mae’r hen dempled wedi blino’n rhacs.
Beth sy’n dweud y cyfan ydy’r ffaith bod y cwmni yn penodi arbenigwr i ddylunio clawr ar gyfer llyfr fel Afallon (2012) gan Robat Gruffudd ei hun. Huw Aaron oedd y dylunydd talentog yn yr achos hwn.
Un o uchafbwyntiau dylunio yn hanes diweddar y cwmni oedd y clawr gan Rhys Aneurin ar gyfer y nofel Cig a Gwaed (diwedd 2012) gan Dewi Prysor.
Yn ôl yn y 60au roedd yr artist ifanc Elwyn Ioan yn cyfrifol am arddull nodweddiadol Y Lolfa trwy adlewyrchu a hybu’r zeitgeist radicalaidd a heriol y cyfnod. Mae’n bryd i’r Lolfa rhoi mwy o gyfleoedd i artistiaid sydd yn gallu etifeddu ei enw da. Camwch I Ffwrdd O’r Llygoden Mistar Gruffudd.
Yn y diwydiant, mae agweddau cymysg at lyfrau barddoniaeth.
Er bod ‘na ffont amheus o debyg i Helvetica blinedig mae gwaith celf gwreiddiol ar Profiadau Inter Galactig gan Gwyn Thomas trwy Barddas yn llwyddo i fod yn atyniadol ac i adael rhywbeth i ddychymyg y darllenwr.
Roedd Gomer yn weddol aflwyddiannus gyda Cerbyd Cydwybod (2012) gan Geraint Jarman, clawr sy’n edrych fel y dylunio corfforaethol slic o’n i’n sôn amdano fe uchod. Does dim byd rong gyda fe, rydym ni jyst wedi gweld y math yma o beth o’r blaen. Byddai’r clawr yma yn wych pe tasai fe ar ryw adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru, er enghraifft. Neu’r Comisiynydd y Gymraeg neu rywbeth. Ar ei phen ei hun, mewn cwch.
Trown at un o’r dyluniadau mwyaf siomedig ar ddydd Gwener poeth ym mis Awst. Teitl y llyfr wrth gwrs ydy Cyfansoddiadau a Beirniadaethau ac enw y cyhoeddwr ydy Llys Eisteddfod Genedlaethol Cymru er bod Gomer yn argraffu.
Mae rhesymau i fod yn ddiolchgar. Mae’r gair ‘frenhinol’ a logo HSBC wedi mynd. Dyw e ddim yn edrych fel Canllaw Blynyddol ar Safonau Iechyd a Diogelwch yn y Gweithle rhagor.
Ond mae’r un clawr wedi bod ers naw mlynedd bellach, yr unig gwahaniaeth rhyngddynt ydy’r lliwiau:
Pwy sy’n penderfynu bod rhai o’r uchafbwyntiau diwylliannol ein cenedl yn haeddu dim ond saith eiliad o waith dylunio ychwanegol bob blwyddyn? Yn Llanelli eleni rydym ni’n gobeithio bod nhw yn gallu torri’r traddodiad. Mae sawl posibiliad. Cymerwch siawns i glodfori artist neu ffotograffydd o’r ardal efallai. Dyna ni, mae cyd-weithrediad newydd rhwng artist gweledol a llenorion. Hei, chi’n gwybod be’, ar ochrau’r llyfrau gellid adeiladu llun arall darn-wrth-ddarn dros y blynyddoedd. Gyda llaw dw i newydd ddysgu term: meingefn. Creuwch lun gyda’r meingefnau.
Mae Gwasg Carreg Gwalch yn cyfrifol am rai o’r gweithiau mwyaf lliwgar yn y maes dylunio cloriau. Mae llawer ohonynt yn cynnwys rhywbeth fel Micr*s*ft WordArt a sawl trosedd difrifol yn erbyn chwaeth. Mae arddangosyn 1845274695 yn cynnig hen ddyn gyda phentwr o luniau ar ei arffed. Er dydw i ddim wedi darllen y cynnwys dw i’n siwr bod J. Cyril Hughes yn haeddu clawr gwell. Dw i newydd ffeindio blyrb bach gan Lyn Ebenezer am y dyn a’i lyfr Mab y Mynydd: ‘Twyll yw’r darlun allanol ohono fel gŵr llonydd a bodlon. Gydol ei fywyd bu’n brwydro yn erbyn annhegwch, yn rhyw lefain aflonydd yn y blawd cenedlaethol a chymdeithasol. Ag yntau’n dal yn grwt ysgol, arweiniodd brotest yn erbyn bwriad y Swyddfa Ryfel i feddiannu tir uwchben Tregaron…’ Yn wreiddiol doedd dim diddordeb gyda fi ar sail y clawr ond a dweud y gwir dw i’n awyddus i ddarllen y llyfr yma. Mae J. Cyril yn swnio fel lej ac hanner ac mae Lyn yn cytuno gyda fi bod y clawr yn anaddas.
Mewn pig y Gwalch eleni roedd llyfr amlgyfranog Pa Beth yr Aethoch Allan i’w Achub? sy’n profi eu bod nhw yn gallu penodi rhywun sy’n gwybod ei ffordd o gwmpas PhotoShop wedi’r cyfan, sef Rhys Llwyd.
Edrychwn at ‘Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru’ trwy Wasg Prifysgol Cymru i orffen. Mewn gwirionedd doedd Plaid Cymru ddim yn ffasgaidd yn y dyddiau cynnar. Sori am y sboilyr. Mae’r holl beth yn addo rhywbeth sydd ddim actiwli yn broblem, fel pennawd Golwg360 gyda marc cwestiwn ar y diwedd. Yr atalnodiad pwysig yma ydy’r dyfynodau bach mewn gwyrdd, pa liw arall. Mae’r dylunydd wedi cael hwyl gyda fersiwn tywyll o hen logo’r Blaid, yr un gyda’r coed bytholwyrdd. Dyma enghraifft perffaith o beth sy’n bosib mewn prynhawn gyda syniad da.
“Meaning does not reside, in a simplistic way, in the image; the capacity of the image to serve as historical evidence lies in the contextual framing of the image, what we have been told (or what we recognize) about the image” (Zryd, 2003).
Dros yr 20 mlynedd diwethaf, mae datblygiadau diwydiannol a thechnolegol, yn ogystal â newidiadau yn y tirlun cymdeithasol a wleidyddol, wedi chwyddo ‘r nifer ac amrywiaeth o ddelweddau gweledol ffeithiol. Dros ddegawd yn ôl, ysgrifennodd John Corner am y cyfnod ôl-ddogfennol, h.y. fod datblygiadau yn ffurf ffilmiau dogfen, eu defnydd o dechnegau sydd yn perthyn (yn draddodiadol) i fformatiau a genrau eraill, yn golygu ei fod yn fwy anodd nag erioed i gategoreiddio ffilm dogfen, yn rhannol oherwydd nad yw ‘golwg’ estheteg ffilm ddogfen bellach yn gallu sicrhau’r gwirionedd. Maent wedi benthyg o’r opera sebon, y sioe gem, y sitcom a’r ddrama, gan arwain at groesrywedd o ffurfiau a fformatiau. Ond dyle ni ddeall diffiniad Corner fel newid diwylliannol yn hytrach nag un creadigol; cyfnod ôl-ddogfennol sydd wedi gweld newidiadau radical yn y ffordd y mae cynulleidfaoedd cyfoes yn ymwneud, nid yn unig gyda ffilmiau a rhaglenni dogfen, ond gyda syniadau o ddilysrwydd a chynrychiolaeth yn gyffredinol.
Yn deillio o’r gair Ffrangeg am ‘gludo’, mae collage yn gasgliad o wahanol elfennau nad ydynt yn gysylltiedig, pob un â’i set ei hun o dynodyddion a chodau, ac wedi eu cydosod i greu cyfansoddiad amgen gydag ystyr newydd. Mae collage yn awgrymu deunyddiau sydd wedi cael eu casglu o amrywiaeth o ffynonellau heb ystyriaeth o’r gwead materol – ffotograffau, toriadau o gylchgronau, llyfrau lliwio plant, tudalennau wedi eu rhwygo o gatalogau a thaflenni – mewn gwirionedd, mae gwahaniaethau’r gweadau ffisegol a materol yn rhan hanfodol o gyfoeth y testun a lluosogrwydd yr ystyron posib. Mae collage yn mynnu cael ei ddehongli. Mae collage, gan bwysleisio cysyniad a phroses dros y cynnyrch terfynol, yn gyfansoddiad hunanymwybodol cynhenid . Mae’r gwyliwr yn deillio gwybodaeth ac ystyr drwy ddehongli’r berthynas rhwng y cydrannau sydd yn aml yn anghydweddol ac yn ymddangos yn amherthnasol.
Wrth gynhyrchu cyfansoddiadau digidol megis ffilmiau ddogfen, gall y gwahaniaethau hyn o ran ansawdd gwead cael eu cymharu i raddau gwahanol o ffilm neu fideo o wahanol gamerâu, deunydd sydd wedi bod trwy wahanol brosesau o gywasgu, trosi, ailfeintio a hidlo, mewn rhai achosion yn fwriadol. Yn yr un modd, gall ansawdd y deunyddiau sain amrywio’n sylweddol, a gall olygu ychydig mwy na darnau gydag ymylon sydd wedi torri neu rwygo. Mae’n bosib cyfosod delweddau a sain yn fras neu’n drwsgl, ond hefyd yr esgeulustod amlwg yma sy’n awgrymu dynodyddion ychwanegol a chyfathrebiadau unigryw.
Sut gall iaith y ffilm ddogfen esblygu drwy neilltuo arferion ac egwyddorion collage? Yn benodol, sut gall y cysyniad a’r ymarfer o collage cynorthwyo’r gwneuthurwr ffilm sydd yn edrych i greu portreadau mynegiannol a farddonol o’r byd? Gall collage helpu i archwilio realiti mewnol, goddrychol neu haniaethol?
Dw i’n methu ymdopi gyda chelf clawr The Next Day. Mae’r peth mor anhygoel o shit. Ond dw i’n methu stopio edrych ar y peth. Hilariws. Ar y dechrau o’n i’n meddwl bod y stori am y clawr yn rhywbeth dychanol ar wefan fel The Daily Mash neu rywbeth fel yr Onion cyn i mi chwilio’r we am ragor o dystiolaeth.
Mae’r clawr yn mynd â #retromania i’r lefel nesaf. Pop yn bwyta ei hun. Hunan-parodi. Mae’n edrych fel y fath o glawr mae artist ailgymysgu diflas heb syniadau gwreiddiol fel errr Girl Talk yn ei wneud.
Yn ôl y sôn ar wefan y dylunwyr enw y ffont ydy Doctrine ond mae’n edrych fel rhywbeth plaen i fi.
Wedi dweud hynny mae’r sengl Where Are We Now? yn dderbyniol sbo ac mae cynhyrchiad da gan hen ffrind Bowie a chyn-cariad Mary Hopkin, sef Tony Visconti. Mae David yn hoff iawn o Ferlin ers tro ac es i yna cwpl o fisoedd yn ôl felly mae’r geiriau yn eithaf neis. Bydd y gân yn tyfu arnaf i mae’n siwr.
Ma’r rhai sy’n fy nabod, yn gwybod mod i’n chydig o nyrd am rai pethau, ond falle’r peth dwi’n fwya o nyrd amdano yw rhywbeth digon plentynaidd, efallai, ym meddwl rhai. Dwi’n un o’r bobol hynny sydd wedi cael eu magu ar gomics ac sydd wedi methu gollwng fynd o’r hud hwnnw wrth fynd heibio fy arddegau i fod yn oedolyn. Tintin ydi’r comic hwnnw i fi.
Cyfieithiad Gwasg y Dref Wen
Mae gen i beth cyfiawnhad am fy obsesiwn, roedd gen i eczema gwael pan o’n i’n blentyn bach ac er mwyn stopio fi i grafu fy hun yn amrwd, roedd fy nhad yn darllen llyfrau Tintin i fi cyn mynd i gysgu. Un Saesneg (The Shooting Star), un yn fras iawn o Ffrangeg (Coke en Stock), a’r holl rai Cymraeg a gyhoeddodd Gwasg y Dref Wen ar droad y 70au / 80au, ac a gyfieithwyd gan Roger Boore (hefyd yn enwog am genhedlu Alun Boore, canwr y band Cofion Ralgex, a Rhys Boore, canwr y band pync U-Thant, oedd hefyd yn gyfrifol am ddyfeisio Ayatollah Cardiff City). Mi ges i nhaflu i fyd rhyngwladol, cyffrous y cyw-newyddiadurwr yn 3 oed ac mae’r delweddau’n dal i afael rwan. Ond rwan, wrth ddarllen rhai llyfrau am yr hanner canfed tro, siwr o fod, dwi’n dal i weld haen ar ôl haen ynddyn nhw wrth wneud cysylltiadau a’m gwybodaeth am sinema, hanes gwleidyddol y byd, a’r gwerthfawrogiad o’r dyluniadau sinematig sy’n cyfleu symudiad yn well na llawer iawn o artistiaid eraill.
Mi dwîtiodd Leusa Fflur rhyw wythnos nol yn dweud ei bod wedi dysgu bod ffasiwn beth â “Tintinologist”. Wel, mi faswn i’n honni fy mod i’n un petawn i ddim wedi darllen gwaith anhygoel pobol fel Michael Farr a Pierre Assouline sydd yn dadansoddi pob llyfr, a fframiau unigol, yn gelfydd gan roi’r cyd-destun cymdeithasol, gwleidyddol, hanesyddol, gwyddoniaethol, celfyddydol a phersonol (cefndir Herge ei hun). Dyna yw Tintinoleg – tynnu dealltwriaeth o bob math y ddisgyblaethau allan o gyfres o stribedi comic wnaeth redeg dros hanner can mlynedd y gellir eu hystyried ymysg y mwyaf ysgytwol yn y fileniwm ddiwethaf (1930-1983).
Adeilad yr Amgueddfa
Ond ta waeth am y cyfiawnhad, wythnos dwetha mi ges i wireddu dymuniad oedd wedi bod yn deor ers tipyn – ymweld ag Amgueddfa Tintin yng Ngwlad Belg (wel, Amgueddfa Hergé, a bod yn gwbl gywir, a ddown ni at hynny nes mlaen).
Ro’n i ym Mrwsel ac yn cael cyfle i warchod y plant (1 a 4 oed) tra bod E. yn gweithio yno. Roedd rhaid felly mynd am sgowt i weld yr Amgueddfa. Mae hi wedi ei lleoli yn Louvain-la-Neuve, sydd tua awr ar drên uniongyrchol o ganol Brwsel. Roedd yn hawdd ei ffeindio (5 munud o’r orsaf) a cawsom ni bicnic braf yn y parc ar y ffordd, oedd yn llawn myfyrwyr Prifysgol yn sgwrsio a byta brechdanau. Mae Louvain-la-Neuve yn dref newydd lle mae’r Brifysgol yn cymryd drosodd, nid anhebyg i sefyllfa gymdeithasol Aberystwyth.
Y Cyntedd
Mae’r adeilad ei hun, gan y pensaer Christian de Pontzamparc, yn newydd sbon ac yn drawiadol o fodern ac onglog fel ma’r ffasiwn. Roedd yn fy atgoffa ychydig o adeilad y Cinémathèque Francaise gan Frank Gehry, neu du mewn Canolfan y Mileniwm efallai. Wrth gerdded mewn mae gofod enfawr at y to gyda waliau’n llawn o luniau abstract, cymylau, tonnau môr neu greigiau efallai, sydd yn adnabyddus yn syth fel arddull ‘ligne claire‘ Georges Rémi, neu Hergé i bawb yn y byd (mae’r enw Hergé yn chwarae ar briflythrennau ei enw go iawn G.R. wedi ei troi am yn ôl R.G.).
Yr ail hoffl lyfr!
Roedd yno hefyd dŵr Tibetaidd oedd yn dynodi bod yr arddangosfa arbennig am ddiwylliant Tibet yn seiliedig ar lyfr Tintin a’r Dyn-eira Dychrynllyd (Tintin au Tibet). Gan taw hon yw fy ail hoff lyfr (Y Cranc a’r Crafangau Aur yw Rhif.1), roedd yn argoeli’n dda. Yn ôl y pensaer roedd yr adeilad i fod i ymdebygu i long Fitzcarraldo, yn torri trwy jyngl yr Amazon. Mi alla i weld y synnwyr na o antur tu mewn hefyd gyda sawl ‘gangplank’ uchel yn cysylltu ardaloedd arddangos sy’n rhoi teimlad chwareus i’r adeilad.
Roedd yr arddangosfa am y Tibetiaid ar y llawr gwaelod yn arbennig. Cafodd Ll. a P. eistedd a gwylio cartwn y llyfr Tintin au Tibet a chefais innau flas ar ddiwylliant y wlad a’u hanes torcalonnus, wrth iddynt geisio ymwrthod trefedigaethu’r Tsieniaid a dal mlaen i’w diwylliant a’u hiaith. Doedd y dehongli ddim yn osgoi’r gwleidyddol, gan roi achos y Tibetiaid yn ddigon eglur. Da iawn felly, mlaen at y brif arddangosfa.
Y peth cynta darodd fi oedd y ffurfioldeb gan y staff – dim camerau, dim rycsac, a bod P. fod i aros yn y goetsh. Ro’n i’n meddwl mod i wedi dod mewn i amgueddfa cartwnydd, nid mawsolewm. Gan obeithio na fyddai’r un gor-barchusrwydd nes mlaen, dyma ddechrau arni. Wrth fynd mewn roedd tua cant o sgriniau bychain crwn mewn coridor tywyll yn newid bob yn hyn a hyn yn dangos ffram neu wyneb rhyw gymeriad a cafodd Ll. a fi dipyn o hwyl yn adnabod y rhai oedden ni wedi eu gweld.
Quick et Flupke, cyfeillion Tintin o’r Petit Vingtieme
‘Chydig yn sych oedd y rhan nesaf oedd yn gosod hanes Hergé mewn llinell amser – efallai pe bawn i heb blant byddwn i wedi cael amser ond roedd rhaid symud symud at y cartwn nesa er mwyn cadw ei diddordeb. Roedden nhw hefyd yn trafod dipyn ar gymeriadau eraill Herge, fel Quick et Flupke a Totor, ond y cwestiwn ar bob un oedd: “oedd hwn yn Tintin Dad?”. Wedi laru chydig ar ddweud “na”, mlaen a ni reit sydyn. (Gyda llaw: roedd P. yn cysgu yn y goetsh erbyn hyn, a mi gysgodd nes i ni gyrraedd darn olaf yr amgueddfa).
Ond yna cawsom ni fynd drwy stafell am brif gymeriadau Tintin a chael esboniad o’u datblygiad a nifer o stribedi eiconig ohonynt. Digon diddorol a’n ffordd dda o ddod â rhywun nôl mewn i’r fyd Tintin, ond y darn nesaf oedd yn plesio ni’n dau sef dehongliad o ddylanwad byd sinema ar Hergé, a rhaio’i lyfrau yn benodol. Roedd yno glipiau o ffilmiau fel King Kong a The 39 Steps – a ddylanwadodd ar Yr Ynys Ddu, A Night at the Opera – a ddylanwadodd ar Y Cranc a’r Crafangau Aur, Captain Blood – a ddylanwadodd ar Trysor Rackham Goch / Cyfrinach yr Uncorn ac eraill oedd wedi dylanwadu’n uniongyrchol ar stribedi a chymeriadau. Roedd yn hawdd wedyn i Ll. weld y cysylltiad rhwng y filmiau a’r comic wrth wylio clipiau fideo o’r ffilmiau. Roedd y clip o animeiddiad Willis O’Brien o King Kong yn dinistrio trên yn Efrog Newydd yn syrpreis hit, ac roedd yn dda gallu cael rhywbeth cwbwl weledol i ni drafod.
Roedd yna sinema yno yn dangos rhai ffilmiau dogfennau am Herge, ac am y Dalai Lama, ond ma Lleucu ofn sinemas ar hyn o bryd felly dyna ddiwedd ar hynny. Un elfen wych oedd sgrin werdd lle roedd modd rhoi eich hunain mewn ffrâm o un o’r comics, a’i ebostio’n syth at rywun. Wrth gwrs, o flaen llong y Karaboudjan roddais i fy hun, a’i anfon at fy mrawd sydd yn aficionado Tintin cystal â fi ac oedd yn deud “Karaboudjan” cyn droiodd o 4.
Rascar Capac – y mymi Perwaidd
Lawr staer wedyn at lefel oedd â thema daearyddol/hanesyddol gyda digon ar gyfer llygaid chwilfrydig plant: lluniau 3D o mummies Perwaidd arswydus a’r cerfluniau pren a ysbrydolodd y cerflun sy’n MacGuffin y llyfr Tintin and the Broken Ear; rhyw fath o beiriannau stereoscope lle gallech chi edrych ar gyfres o hen luniau sepia o’r Aifft, China, India a’r Himalayas mewn tri dimensiwn, oedd yn arbennig o dda; dau ddrych gwirion oedd yn gneud chi’n dal ac yn fyr: wastad yn laff efo plant; a llwyth o arteffactau pobloedd brodorol America’r Gogledd a’r De oedd yn cynnau’r dychymyg ac yn dychryn chydig yr un pryd.
Yma hefyd roedd cornel fach yn chwarae cerddoriaeth dan chandelier anferth oedd wedi ei greu o blatiau bach gyda gwyneb pob cymeriad posib o lyfrau Tintin arnynt. Roedd y gerddoriaeth o gasgliad Hergé, ac roedd ei vinyls ar y wal mewn cas gwydr: Keith Jarrett (iei am jazz!), Pink Floyd (iei am odrwydd!), Shirley Bassey (iei am Gymraes!), Louis Armstrong (iei eto am jazz!), The Police (iei am, ym…Sting?). Roedd ganddyn nhw hyd yn oed hen decks Hergé yno. Roedd y chief yn dweud os nad oedd yn gwrando ar gerddoriaeth tyra’n dylunio yna byddai’n chwibanu cân. Chydig yn weird cael rhywbeth mor bersonol yno falle, ond eto nes i joio.
Llong danfor gwrth-siarcod Dr. Penchwiban
Yn y stafell nesa, roedd y pwyslais ar beirianneg a gwyddoniaeth gyda nifer o ddyfeisiau Dr. Penchwiban (fydd yr enw newydd Cymraeg Effraim Efflwfia byth yn sticio i fi sori!), a hanes anturiaethau fel Destination Lune ac On a Marche sur la Lune. Yn arbennig o gyffrous i’r ddau ohonon ni oedd model maint llawn o long danfor siap siarc oedd yn greadigaeth Dr. Penchwiban o lyfr Trysor Rackham Goch. Oedd y thing yna yn badass, ac o’n i jest isio mynd ynddo fo dan y môr ar reef trofannol.
Un o ddyluniadau Art Deco Herge
Yn ôl wedyn at stafell arall oedd eto’n canolbwyntio ar grefft Hergé a’i stiwdio ddylunio, Atélier Hergé. Gwnaeth lawer iawn o waith dylunio llyfrau / posteri ac yn y blaen yn ei ddyddiau cynnat oedd yn art deco o’r radd flaenaf. Aeth mlaen hefyd i fod yn baentiwr o fri ond er y gwyddai bod ganddo’r gallu i baentio fel proffesiwn, credai ei fod ond yn gallu gwneud cyfiawnder ag un celf, ac roedd eisoes wedi rhoi sawl degawd mewn i un sef comics.
Yn anffodus chafodd ei hoffter o gelf gyfoes ac arbrofol ddim ei wyntyllu ei drwy ei lyfrau gan i Hergé farw tra’n ysgrifennu ei lyfr olaf – Tintin et Alph-Art – oedd yn union am y byd celf hwnnw ac a gyhoeddwyd ar ffurf anghyflawn ym 1986. Doedd desg Hergé (desg blaen fawr Sgandinafaidd yr olwg mewn chrome a phren) ddim o lot o ddiddordeb i Ll. yn amlwg (“Pam bod y ddesg mewn cas gwydr Dad? Ma gennai ddesg Hello Kitty adre does Dad…”), na’r prototypes ar gyfer cloriau llyfrau (“Pam bod y geiriau ddim yna?”), ond peth braf i fi oedd gweld y dŵdls swreal a proto-gymeriadau yn datblygu ar ochrau’r tudalennau hynny. Gwers: dŵdlwch. Mae dŵdlo yn holl bwysig.
Y stafell comics
Roedd Ll. yn dechrau fflagio a P. yn dadebru wrth gyrraedd y pen, ac yna roedd campwaith weledol yr arddangosfa i fi. Stafell gron fechan gyda tho uchel, gyda llyfrau Tintin mewn degau o ieithoedd yn ymestyn at y to a’r holl ffordd rownd. Reit rownd y llawr ar ochr y stafell roedd drych, felly wrth edrych i lawr, fe welwch chi lyfrau Tintin yn disgyn fel clogwyn oddi tanoch chi hyd inffiniti. Roedd yr hud a lledrith yn ddigon i neud i Ll neidio ac ro’n i’n falch iawn, ar ôl gosod y dasg i Lleucu o ffeindio un Cymraeg, o weld bod na un yno. Roedd un bach ger y llawr: sef argraffiad 2008 o Mwg Drwg y Ffaro gan Dalen Cyf (cyfieithad gan Dafydd Jones).
Un o’r cyfieithiadau Cymraeg diweddar gan Dalen
Mae’r llyfr hwnnw yn un rhan fach o jigso byd eang ymerodraeth hawlfraint a chyhoeddi Moulinsart, sef cwmni cyhoeddi Tintin, a’r cwmni sydd wedi masnacheiddio Tintin i’r eithaf a gyda mileindra teriar ar adegau. Does dim angen edrych ymhell iawn nes gweld Tintin yn cael ei Disney-eiddio. Ond am y tro, roedd cael y Gymraeg yn rhan fechan o’r darlun yn beth da, ac roedd gallu dangos i Ll. ein bod ni’n ffitio mewn i’r byd rhyfedd globlaeiddiedig ma mewn ffyrdd mor amryfal â chomics yn dda hefyd. Mae Tintin a Hadog yn siarad Cymraeg i Lleucu, mae’n foi o Wlad Belg sy’n siarad Cymraeg i fi, dal i fod. A deud y gwir alla i ddim gweld Hadog fel dim byd ond Cymro. Felly roedd y stafell ma oedd yn dangos ieithoedd gwych y byd a’n lle ni’n y plethwaith hwnnw yn rhoi arwyddocad tu hwnt i symlder arwynebol ffandom comics. Ydw i’n gorddeud? Falle. Ond mae’r llyfrau ma i raddau wedi lliwio fy mywyd drwy gyniwair llygad am ddelweddau sinematig a blys am antur (a chydig ddrygioni – Hadog ydi seren y sioe i fi wrth gwrs) felly pa ryfedd mod i’n gweld y byd drwy sbectolau Tintinaidd bob yn hyn a hyn?
Roedd un dyfyniad yn arbennig yn yr arddangosfa wnaeth fy nharo. Roedd y dyfyniad gan rhyw fôrdeithiwr enwog Ffrengig oedd yn dweud ei fod wedi cael ei fagu yng nghefn gwlad ond bod comics Tintin wedi magu cymaint o flas y môr arno ei fod wedi gorfod mynd i forio, a’i fod ar ei holl deithiau i’r llefydd oedd wedi eu cynnwys yn straeon Tintin, erioed wedi cael ei siomi, am bod lluniau Herge mor real, mor driw i realiti, yn eu ffordd eu hunain. Dyna ddweud mawr de.
Yr unig bryder oedd gen i wrth feddwl nôl efallai oedd bod na beryg bod yr amgueddfa ma’n cwlt of Herge, ac nid yn canolbwyntio ddigon ar y pethau sydd yn gwneud Tintin yn ddiddorol sef y byd sy’n cael ei greu o fewn y tudalennau. Wrth gwrs, mae deall Herge yn cyfoethogi darllen ac mae angen parch at ei waith, ond o weld profiad Lleucu, nid Herge mae plant yn caru, ond cymeriadau Tintin. Efallai bod angen i’r Tintinolegwyr feddwl chydig mwy am hynny.
Ond, mân beth yw hynny – os mae llyfrau Tintin erioed wedi gafael ynddoch chi, ac os ewch i Frwsel, mae wir yn werth cymryd pnawn allan o’r ddinas i fynd i’r amgueddfa hon. Dwi’n gobeithio ga’i fynd nol eto cyn i’r plant dyfu fyny. Efallai ambell dro eto ar ôl iddyn nhw dyfu fyny ‘fyd.
Dyma nofel poblogaidd sydd wedi gael tri chlawr gwahanol – O! Tyn y Gorchudd gan Angharad Price.
