diwylliannau | celf | cerddoriaeth | ffilm | gwleidyddiaeth | treigladau ansafonol | hollol annibynnol ers 2009
Huw Aaron yn dweud:
Dwi’n awyddus iawn i ffindo mwy o bobl sy’n creu straeon stribed/comics yn y Gymraeg. Mae’n hen bryd gael rhyw fath o ‘sîn’ comics yn y Gymraeg, ond wrth chwilio ar Google, yr unig pethe sy’n troi lan yw Dalen (sy’n gwneud gwaith da iawn o gyfieithu comics Ffrengig i’r Gymraeg), a stwff fi! […]
Darllena’r cofnod blog llawn gan Huw yma – gyda’r fersiwn llawn o’r cartwn gyda Osian Rhys Jones.
Roedd yr awdur JG Ballard yn hoff iawn o ddogfennau o bob math, hyd yn oed gweithiau sydd ddim yn atyniadol iawn i’r mwyafrif o ddarllenwyr. Bathodd Ballard y term ‘llenyddiaeth anweledig’, sef genre posibl sydd yn cynnwys gweithiau fel adroddiadau, dogfennau swyddogol, trawsgrifiadau o recordiadau o’r bocs du mewn awyren, llyfrau ffôn ac ati.
Mae’r categori llenyddiaeth anweledig yn eang iawn ac yn amrywiol. Yng Nghymru mae’r genre wedi cael sawl cyfle i gynyddu yn y ddwy iaith, yn y degawd diwethaf yn enwedig.
Un hen enghraifft o Gymru yw’r adroddiad Arwyddion Ffyrdd Dwyieithog, gan y Pwyllgor dan arweinyddiaeth Roderic Bowen (cyn-AS Rhyddfrydwr) o fis Mehefin 1972. Cafodd yr adroddiad ei chyflwyno i’r Ysgrifennydd Cymru Peter Thomas (Ceidwadwyr) ym mis Awst.
Tra oedd y trafodaeth am statws yr iaith yn digwydd wythnos diwethaf o’n i’n meddwl bod e’n rhywbeth cwl i’w ystyried.
Mae’r cyfrol mewn clawr caled. Y pris gwreiddiol oedd dim ond 90c am 134 tudalen difyr.
Mae hon yn ddogfen ddwyieithog: Saesneg ar y dudalen verso a Chymraeg ar y recto. Prin iawn oedd defnydd o Gymraeg gan y wladwriaeth ar y pryd a doedd dim lot o bresenoldeb cyhoeddus o Gymraeg. Felly roedd y ddogfen yn ddyfodolaidd.
Mae’r lluniau yn yr atodiad i gyd o dde Cymru, efallai oherwydd roedden nhw eisiau enghreifftiau o’r categorïau gwahanol uchod ar yr un arwydd.
Mae hefyd dadansoddiad o arwyddion yn wledydd eraill: Gwerinlywodraeth Iwerddon, ‘Ffinland’ (yr enw yn yr adroddiad), Y Swistir a Gwlad Belg…
.. gyda sylwadau cyffredinol i grynhoi’r ymchwil o wledydd eraill:
i. Rhoir cydnabyddiaeth eang yn y gwledydd hyn i ieithoedd y lleiafrifoedd, a gwneir ymdrechion sylweddol i ddarparu ar eu cyfer.
ii. Derbynnir arwyddion ffyrdd dwyieithog fel un o nodweddion cyffredin bywyd beunyddiol, ac nid ydynt yn creu syndod nac yn tynnu sylw yn ormodol. Mae’n siwr eu bod yn golygu rhywfaint o waith gweinyddu a chostau ychwanegol, ond ar y cyfan nid ydynt yn creu anhawster na dadleuon.
… sydd hefyd yn wir yng Nghymru bellach diolch byth. Mae’r sylw nesaf yn ateb cwestiwn sydd yn dal i gael ei ofyn yn yr Alban heddiw hyd yn oed.
iii. Codwyd y cwestiwn o ddiogelwch ffyrdd mewn perthynas a’r arwyddion dwyieithog sy’n bod eisoes gyda’r bobl oedd yn gyfrifol amdanynt. Yr ymateb pennaf oedd syndod. Cydnabyddwyd nad oedd ganddynt wybodaeth fanwl ond nid oedd ganddynt yr un rheswm dros gredu fod yr arwyddion yn cael effaith andwyol ar ddiogelwch. […]
Mae rhai o bethau yn y lluniau yn wahanol ar yr arwyddion heddiw, e.e. Y Bont-faen yn lle Pont-faen yn yr enghraifft uchod.
Ond y prif wahaniaeth yw drefn yr ieithoedd.
Mewn rhai o lefydd Cymru, fel fy ardal i, penderfynodd yr awdurdod lleol i beidio dilyn yr argymhelliad ynglŷn a threfn yr ieithodd:
Y cwestiwn nesaf i’w ystyried yw a ddylid gosod y Saesneg neu’r Gymraeg gyntaf, hynny yw, gan ddilyn ein harferiad ni o ddarllen, yn uchaf os rhoir y ddwy iaith y naill uwchben y llall, neu ar y chwith os byddant ochr yn ochr. Dyma’r ffactorau y gwelwyd eu bod yn briodol. Yn gyntaf, oherwydd yr arferiad darllen hwn, mae’n debyg yr amgyffredir yn fwy cyflym y geiriau sydd yn uchaf neu ar y chwith. Bydd y mwyafrif mawr o ddefnyddwyr y ffyrdd yng Nghymru yn edrych am y geiriad Saesneg yn hytrach na’r geiriad Cymraeg wrth ddilyn arwyddion ffyrdd, a darganfu’r Labordy Ymchwil Trafnidiaeth a Ffyrdd yn eu harbrofion gydag arwyddion dwyieithog bod llai o gynnydd yn gyffredinol yn yr amser a gymerir i ddarllen os daw’r geiriad Saesneg gyntaf. Yn ail, mae nifer o’r rhai sydd o blaid cael arwyddion dwyieithog yn rhoi cryn bwysigrwydd ar osod y Gymraeg gyntaf gan mai hi yw iaith frodorol Cymru. Credwn fod i’r farn hon gysylltiadau emosiynol gor-gryf, ond rhaid cydnabod ei bodolaeth. Pan ddefnyddir dwy iaith gyda’i gilydd, a rhoi dilysrwydd cyfartal i’r ddwy, mae’n anochel i un gael ei gosod o flaen y llall, a chytunwn beth bynnag fo’r drefn na ddylid ystyried ei bod yn adlewyrchu unrhyw wahaniaeth yn eu pwysigrwydd neu eu statws. Ystyriwyd yn fanwl y cwestiwn ai’r Gymraeg neu’r Saesneg ddylai ddod gyntaf, ac yr oeddem yn rhanedig, ond y diwedd penderfynwyd gyda mwyafrif sylweddol i argymell y dylid dangos y geiriad Cymraeg yn gyntaf ar bob arwydd dwyieithog […] (fy mhwyslais)
Mae’r paragraff uchod yn awgrymu pa mor gynhwysfawr ydy’r llyfr yma. Os oes galw efallai gwnaf i sganio’r holl beth. Efallai bydd e’n cyfrannu i sgyrsiau yn wledydd eraill fel Yr Alban.
Gyda llaw dyma’r dadleuon o blaid arwyddion dwyieithog (ac yn erbyn!) yn ôl atebion i’r ymchwil.
‘Cyfiawnder naturiol’ ydy’r term sy’n cael ei defnyddio sawl gwaith o blaid Cymraeg.
Heddiw mae’r arwyddion yn rhan o’r cefndir yng Nghymru fel y dylen nhw fod, rydyn ni’n ei chymryd yn ganiataol. Ond ar ôl i mi ddarllen yr adroddiad dw i wedi bod yn eu darllen nhw mewn ffordd wahanol tra bod i’n teithio o gwmpas.
Er cafodd y pwyllgor Bowen ei dylanwad ar ein strydoedd, ymgyrchwyr iaith – Cymdeithas yr Iaith yn bennaf – wnaeth sbarduno’r arwyddion ffyrdd yn y lle cyntaf wrth gwrs dros fwy na saith mlynedd o ymgyrchu. Mae ein byd yn edrych yn wahanol oherwydd nhw – ond wastad yn addasu ei hun i ddilyn y drefn newydd heb werthfawrogi’r ymgyrchwyr arloesol.
Felly mae rhywun fel Vaughan Roderick nawr yn gallu cywiro’r cyflwynydd Wedi 7 – ar Sianel Pedwar Cymru, yn Gymraeg – i ddweud bod y BBC yn ‘nodi’ yn hytrach na ‘dathlu’ hanner can mlynedd ers Tynged yr Iaith.
Gwnawn ni orffen gyda rhywbeth gwahanol – llun gan y ffotograffydd Raymond Daniel sydd yn ddangos aelodau o Gyfeillion yr Iaith a Chymdeithas yr Iaith yn gyflwyno eu argymhelliad nhw. Tynnwyd y llun yn Aberystwyth ym mis Ebrill 1971 pan oedd y cysyniad o Gymraeg ar ein arwyddion yn freuddwyd yn unig.
Dyma un o fy hoff lyfrau o lynedd, Retromania gan Simon Reynolds. Tybed os oes unrhyw bobol Cymraeg eraill wedi ei darllen hefyd? Os oes gyda ti unrhyw ddiddordeb mewn diwylliant pop fel newyddiadurwr, DJ neu artist mae’n hanfodol yn fy marn i.
Mae’r llyfr yn manylu ein obsesiwn gyda’r oes pop a fu. Roedd wastad rhyw elfen o ddiddordeb mewn y gorffennol ond bellach mae lot mwy o enghreifftiau fel: bandiau yn ailffurfio, ail-creu neu ailgymysgu hen gerddoriaeth, ail-rhyddhau clasuron enwog a choll, artistiaid fel Duffy, Amy Winehouse, White Stripes, Girl Talk a Primal Scream ac amgueddfeydd pop o gwmpas y byd.
Mae Reynolds hefyd yn awgrymu gwreiddiau’r sefyllfa: argaeledd hen gerddoriaeth ar YouTube, Spotify ac MP3 (oedd ein 60au trwy’r dosbarthu yn hytrach na’r arddulliau cerddorol a genres newydd?), llwyddiant y diwydiant hanes pop fel busnes, gwahaniaethau gwleidyddol rhwng y 60au a nawr, hyd yn oed pethau fel diwedd Ras Ofod, diwedd moderniaeth a’r golled diddordeb mewn ‘Y Dyfodol’ fel cysyniad (e.e. diffyg ffuglen wyddonol) neu golled gobaith mewn beth sydd ar y gweill yn gymdeithas yn gyffredinol.
Beth sy’n digwydd pan fydden ni wedi ailgylchu popeth o’r gorffennol? Ydy’r obsesiwn yn bygythiad i arloesi a seiniau newydd nawr? Oedd y 60au ac ati yn arbennig ac unigryw mewn ffordd? Fydd gobaith o ysbrydoliaeth newydd yn ein degawd, oes ffordd mas?
Dw i’n bwriadu sgwennu cofnod neu dau neu tri ar Y Twll pan fyddi i’n gallu ffurfio meddyliau. Prif ffocws Reynolds yw diwylliant a diwydiant Anglo-Americanaidd sydd wedi bod yn ddylanwadol iawn ar Gymru wrth gwrs. Heblaw darn am Andy Votel a sôn bach am Welsh Rare Beat fel enghraifft does na ddim lot am Gymraeg yn uniongyrchol ond dw i’n meddwl bod mewnwelediadau i ein cerddoriaeth hefyd, naill ail SRG, pop o Gymru neu pa bynnag categori ti eisiau ystyried. Felly gwnaf i drio awgrymu syniadau cynnar am ei pherthnasedd i ein pop hefyd.
Gweler hefyd:
Mae copi o’r llyfr Sgymraeg yn fy llaw. Dw i wedi bod yn edrych at hanes y syniad/gair:
mis Mawrth 2004: Hedd Gwynfor yn dechrau sgwrs ar maes-e.com, Cyfieithu doniol ar gyfer lluniau o arwyddion sydd wedi cael eu camsillafu (a jôcs cyfieithu)
mis Tachwedd 2004: mae siaradwyr Basgeg yn dechrau postio lluniau o gamgymeriadau Basgeg i’r grŵp Flickr ialgi hadi
mis Chwefror 2005: Nic Dafis yn postio’r llun cyntaf i’w grŵp Scymraeg ar Flickr
yn ystod 2005: mae’r grwp Scymraeg yn tyfu. Mae cyfranogwyr cynnar yn cynnwys waen ♡, Dogfael, nwdls, krustysnaks, Atgof a llunie mair
Rhywbryd yma: mae rhywun yn ail-enwi’r sgwrs ar maes-e i ddefnyddio’r gair Scymraeg
Rhywbryd yma: mae Cylchgrawn Golwg yn dechrau is-colofn yn y colofn Jac Codi Baw o’r enw Sgymraeg gyda’r un math o luniau
mis Tachwedd 2011: Y Lolfa yn rhyddhau llyfr o’r enw Sgymraeg sydd yn casglu lluniau, mae rhai o’r enghreifftiau wedi bod yn y grwp Flickr a chylchgrawn Golwg
Tybed os mae pobol wedi sylwi gwreiddiau y cysyniad. Mae Golwg360 wedi cyhoeddi ‘cyfweliad’ bach gyda Nic Dafis sy’n werth darllen i feddwl am ei theimladau cymhleth tuag at y ‘comedi’ o Scymraeg. Mae’r erthygl yn sôn am maes-e. Er bod sôn credit i’r enw Nic Dafis yn y llyfr, does dim sôn yna am maes-e, y grŵp Flickr nid y we.
Mae lot o enghreifftiau o lyfrau, posteri, crysau-t a chynnyrchiau eraill sy’n seiliedig ar syniadau o’r we fel LOLCats, Three Wolf Moon ac ati a fy mhrosiect fy hun Sleeveface (gyda llaw mae rhai Cymraeg fel Saunders Lewis a Geraint Jarman).
Hefyd mae sgwennu doniol o’r we sydd wedi cael ei chyhoeddi mewn llyfrau fel Shit My Dad Says, Stuff White People Like, Things my girlfriend and I have argued about.
Mae gwreiddiau y syniad Scymraeg yn debyg: ‘diwylliant y we’ a chyfryngau cymdeithasol. Nid jyst cyfrwng cyhoeddi neu darlledu ydy’r we cymdeithasol. Dw i wir yn meddwl bod y we cymdeithasol yn gallu cynnal lle i gynnal creadigrwydd a chyfranogiad, rydyn ni wedi gweld enghreifftiau da sawl gwaith. Rydyn ni’n gallu meddwl am y we fel rhywle i gynhyrchu a joio syniadau creadigol ac yn aml iawn mae’r syniadau yn amlgyfranog a chydweithredol. Fel arfer maen nhw yn dod o ddefnydd o blatfformau fel blogiau, YouTube a Flickr ac ambell waith Twitter. (Dyw Facebook ddim yn enwog fel platfform i gynnal creadigrwydd o’r math yma, sy’n ddiddorol. Wel, dw i ddim wedi gweld lot o enghreifftiau.)
Mae hyd yn oed cynhadledd arbennig ROFLCon yn Cambridge, Massachusetts, UDA i drafod a dathlu diwylliant y we a memes, sef syniadau sy’n cael ei chopïo a datblygu rhwng pobol wahanol. (Es i i ROFLCon yn 2010 i redeg gweithdy Sleeveface.)
Weithiau mae’r tarddiad yn amlwg. Mae’n gallu bod yn gymhleth achos mae’r syniadau yn gydweithredol o’r dechrau. Yn yr achos Scymraeg, mae cyfraniad Nic Dafis (gyda help Hedd Gwynfor ac eraill ar y we) yn eithaf clir: y gair, y grŵp, y lluniau cynnar a’r rheolaeth y grŵp. Ond weithiau mae’n anodd dweud pwy ddechreuodd y syniadau neu mae dadleuon hyd yn oed. Yn anffodus mae rhai o gwmniau yn ystyried creadigrwydd pobol ar y we fel easy pickings ar gyfer llyfrau, hysbysebion a phethau eraill.
Efallai Sgymraeg ydy’r enghraifft gyntaf o lyfr yn yr iaith Gymraeg gyda gwreiddiau mewn diwylliant y we, yr enw a’r syniad yn enwedig. Dw i’n siŵr bydd mwy o dwf yn niwylliant y we yn Gymraeg yn y dyfodol ac yn sgil hynny mwy o gynhyrchion fel llyfrau, crysau-t, rhaglenni teledu ac ati sydd wedi cael ei ysbrydoli gan bobol ar y we.
Dwedodd Nic Dafis yn y grŵp:
Ces i gopi o’r llyfr wythnos diwetha. Fel wedes i wrth Golwg360, mae’n llyfr bach reit hwylus, bydd yn boblogaidd amser Dolig. Braidd yn siomedig bod dim sôn am y grwp yma, na chydnabyddiaeth ar wahan i’r rhestr enwau yn y cefn, ond dw i’n methu dod ar hyd i’r egni colli cwsg drosto. ‘Swn i wedi meddwl, allwn i fod wedi mynnu eu bod nhw’n cynnwys URL y grwp, o leia, ond oedd pethau eraill ar fy meddwl ar y pryd.
Mae’r llyfr yn dda ond dw i’n cytuno. Does dim rhaid i’r Lolfa rhoi credit. Does dim nodyn masnach ac mae’r syniad Scymraeg yn rhydd i bawb. Ond os ydyn ni’n gallu trio tyfu ein diwylliant cydweithredol yn Gymraeg a’r cyfleoedd busnes mae’n briodol i annog pobol, grwpiau a chymunedau ar-lein fel petai; y ffynhonnell o’r syniadau. Ac wedyn bydd mwy o ewyllus da a gobeithio mwy o syniadau ar gyfer y llyfrau nesaf yn 2012 a thu hwnt.
I HAD GROWN up with the word extremist almost constantly in my newspaper – Kenya, Cyprus, Israel, Malaya, Aden; very often the word changed to terrorist and then one day the words would disappear and the head of a new independent state would arrive in London to meet the Queen.
…yw brawddeg gofiadwy gyntaf The Welsh Extremist gan Ned Thomas, awdur, meddyliwr a newyddiadurwr (i The Times yn y 60au yn ogystal â chyhoeddiadau eraill).
Mae Cymdeithas yr Iaith newydd ail-gyhoeddi’r llyfr The Welsh Extremist fel fersiwn digidol am ddim – dan drwydded Creative Commons:
Ned Thomas – The Welsh Extremist (PDF)
(Neu OpenOffice / TXT)
Daeth y llyfr mas yn wreiddiol yn 1971 trwy gwmni Victor Gollancz o Lundain ac wedyn fel clawr meddal trwy’r Lolfa o Dalybont.
Yn y llyfr mae Ned Thomas yn trafod yr ymgyrchoedd dros statws a hawliau i’r iaith a dros sianel deledu Cymraeg. Meddai’r awdur Niall Griffiths am y llyfr:
Non-fiction, and frightening; not because of its promotion of militancy, heck no, but because of its revelations and analysis concerning the insidious and evil hegemonic takeover of whole countries, entire ways of life. On behalf of all oppressed nations, and for the individual creative effort threatened by the barren swamp of enforced uniformity. As vital now as it was in the 70s, and as important as Franz Fanon’s The Wretched of the Earth. Endorsed by Raymond Williams, and he knew a thing or two.
Mae Ned Thomas yn cyfrannu penodau llawn am Saunders Lewis, Dr Kate Roberts, Gwenallt. Efallai bydd rhai o’i bwyntiau yn amlwg i ddarllenwyr Y Twll achos roedd e’n meddwl am gynulleidfa di-Gymraeg ond mae’n werth darllen am yr amser a’r barnau profoclyd, e.e. y peth yma am yr ‘SRG’ yn y 60au a 70au versus Cân i Gymru:
It would be wrong to suggest that all Dafydd Iwan’s songs are political – he sings folk songs and love songs, children’s songs and settings of Welsh poems – or indeed that all his political songs are successful; nor is he the only writer of good political and satirical songs (there are Huw Jones and Mike Stevens). But one can say of the whole Welsh pop movement that it has derived its special character, and reached its highest point, in the political songs, and also that these are the songs which, generally speaking, have sold best. Through the popular song, through Dafydd Iwan in particular, the ideas of the Welsh leadership have been able to get through, in one of the few ways now open, to the ordinary Welsh-speaker, especially in the younger generation. A sure sign that they are getting through is the fact that Welsh members of parliament have from time to time spoken of the pop movement as if it were a sinister conspiracy. There have been efforts to divert the pop impulse into non-political channels, too. In Investiture year a “Song for Wales” competition was organized on television, where clearly a non-protesting approach was required. The results were lamentable as one would expect. The fact is that the liveliness of the young Welsh generation and of its singing is inseparable from the protest.
Mae fe’n codi’r pwynt o’r diffyg safbwyntiau amgen, yn enwedig yn Gymraeg ac ar y teledu, pan oedd yr Establishment yn darlledu’r Arwisgiad Charles yn 1969.
The inadequacy of Welsh television for the task of working out conflicts within the community was brought out during the period of the Investiture of the Prince of Wales in 1969…
Long before the summer the publicity machine, working from London in English and other languages to the world, had got into its stride. I was working in the Central Office of Information at the time and remember the stream of anodyne articles about Wales going out in preparation for the Investiture. Every heraldic and ancestral detail, every small irrelevant anecdote about Wales was unearthed. There was, of course, no suggestion of this being a country with any conflicts…
The occasion, seen from London, was at best a splendid spectacle, at worst another endearing royal joke.
The trouble was that this was also the kind of treatment that virtually monopolized the screens of the Welsh community within which feelings ran very high. Television in Welsh, in the small number of off-peak hours allowed it, tried to let sides put their case (though even this was limited by the timidity of regional administrators), but because of the organization of television, it was wholly drowned by the spate of English on the same channel. The result was that people felt that a tremendous public relations act was being put over, the media were a form of imposition, not something we shared and could use to work out our differences.
Dw i’n amau os oedd e’n hapus i weld y briodas frenhinol yn Gymraeg ar S4C mis diwethaf, er oedd mwyafrif o Gymry yn eithaf bodlon i’w derbyn heb sylw. Fel y dwedais, mae’r gymariaethau yn ddiddorol.
BONWS: Ned Thomas ar Pethau / ‘Ned Thomas and the Condition of Wales’ (erthygl)
